Więcej fotografii z katowickiego cmentarza żydowskiego

Spacer był pretekstem do rozmów o historii i kulturze katowickich Żydów. Dzięki przewodnikowi - Jarosławowi Banysiowi, prezesowi Fundacji Or Chaim - uczestnicy odwiedzili m.in. dom modlitwy przy ul. Młyńskiej, plac Wielkiej Synagogi i cmentarz żydowski przy ul. Kozielskiej.

Pierwsza wzmianka o Żydach mieszkających w Katowicach pochodzi z 1702 roku (powołuję się tu na badania prowadzone przez dr. Jacka Siebela z Muzeum Historii Katowic).  W dokumencie sporządzonym przy sprzedaży przez panów Pszczyńskich (rodzinę Prominiców) dóbr majątku zwanego Kuźnicą Bogucką, obejmującego obszar dzisiejszego Śródmieścia Katowic, znajdował się fragment, w którym ów majątek został dokładnie opisany. Znalazła się tam m.in. informacja, że w Kuźnicy Boguckiej był karczmarz – Żyd sprzedający piwo i wódkę, który rocznie płacił podatek 150 florenów.

Następna  wzmianka źródłowa dotycząca bytności osadników żydowskich w Katowicach, to lakoniczna informacja z protokołu wizytacji parafii z lat 40. XVIII w. o 4 osobach pochodzenia żydowskiego. Nie zaznaczono jednak, w której części parafii bogucickiej zamieszkiwali. Następnie, w zapisie o wizytacji parafii z 1792 roku, proboszcz Bogucic odnotował: „mniejszości religijnych nie mam, prócz jednego arendarza katowickiego Mojżesza, żony jego i dzieci”. Jest to pierwsze odnotowanie imienne osoby pochodzenia żydowskiego.

Uczestnicy spaceru historycznego z prezesem Fundacji Or Chaim - Jarosławem Banysiem

Nie wiadomo, jakie były losy rodziny żydowskiej, prowadzącej w XVIII w. karczmę nad brzegiem Rawy, w miejscu gdzie sto lat później kupiec Boriński postawił „Delikatesy”, a po kolejnym półwieczu wyrósł szpetnej urody dom handlowy „Skarbek”. Prawdopodobnie karczma była prowadzona przez jedną rodzinę i przechodziła z ojca na syna lub wdowę.

Kolejna pewna informacja pochodzi aż z 1825 r. Jej źródłem są oficjalne dane spisowe opublikowane przez Johana Georga Knie, w których czytamy o zamieszkiwaniu tu 5 osób (dusz) pochodzenia żydowskiego. Ten sam Knie w 1840 r. napisał już o 12 duszach żydowskich.

W 1900 r. dr Jacob Cohn, rabin katowicki, wydał okolicznościową książkę (z okazji poświęcenia nowej synagogi 12 września 1900 roku). Napisał tam: „Hirschel Fröhlich dzierżawił w roku 1825 dworską arendę, a po jego zgodnie, już w 1826 roku, dzierżawę tę przez dłuższy czas podtrzymywała wdowa po nim. W roku 1840 mieszkały w tym miejscu jeszcze 2 rodziny żydowskie, Isaaka Grätzera, który w 1848 zlecił budowę hotelu „Welt” – obecnie „Retzlaff [dzisiaj znajduje się tam dom handlowy „Zenit”, przyp. tłum.] oraz Marianne Fröhlich, łącznie 12 dusz. W liczbie tej znaleźli się: pomocnik kupiecki, Josef Hausdorff (później w Mysłowicach) oraz oberżysta, Löbel Zernik, u Grätzera. W roku 1844 liczba rodzin zwiększyła się o 2, liczba dusz wynosiła 17. Nie byłem w stanie ustalić, czy w latach 1825-1840 mieszkały tu czasowo jeszcze inne rodziny”. Trzeba zaznaczyć, że jeśli chodzi o dane sprzed 1860 roku rabin Cohn był skazany niemal wyłącznie na informacje ustne (co sam wyznał), które zawdzięczał szczególnie dwóm osobom (zasłużonym w ukonstytuowaniu się i rozwoju gminy żydowskiej), tj. Heimannowi Fröhlichowi i Simonowi Schalschy.

Jarosław Banyś, prezes Fundacji Or Chaim

W 1846 roku w Katowicach (jeszcze wsi) pojawiła się kolej żelazna, na dużą skalę zaczął rozwijać się przemysł, handel i usługi. Wśród kupców i rzemieślników pojawiło się sporo osób pochodzenia żydowskiego. Liczba rodzin żydowskich zaczęła szybko wzrastać. Według danych dr. Jacoba Cohna w 1855 roku w Katowicach było 105 dusz żydowskich, a już w 1867 roku – 624.

Po ogłoszeniu Ustawy Pruskiej o Stosunkach Prawnych Żydów z dnia 23 lipca 1847 roku, na długo zanim Katowice zostały związane z okręgiem synagogalnym Mysłowic, żydowscy mieszkańcy dobrowolnie dołączyli do Mysłowic, gdzie korzystali z instytucji kultu religijnego – łaźni rytualnej i cmentarza. Jednocześnie jednak w Katowicach powstawały plany budowy synagogi, która ostatecznie została oddana do użytku w 1862 roku (pierwsze plany ufundowania małej synagogi nie powiodły się; z inicjatywy Heimanna Fröhlicha miała stanąć na należącej do niego parceli przy dzisiejszej ul. Mariackiej). Została wybudowana na placu uzyskanym z dóbr dworskich Tiela-Wincklera (na rogu dzisiejszych ulic 3 Maja i Słowackiego). Była to druga świątynia, jaka powstała w Katowicach (pierwszy był kościół ewangelicki wybudowany cztery lata wcześniej). Synagoga nie była okazała - piętrowy budynek ze spadzistym dachem, wzniesiony na planie prostokąta w stylu neoromańskim, z dekoracją arkadową na elewacjach bocznych. Jej charakterystycznym elementem były narożne pilastry. Prawdopodobnie architekt, Ignatz Grünfeld,  wzorował się na synagodze w Wolfhagen (w Niemczech). Budowa kosztowała 8 tys. talarów, a w świątyni przygotowano 200 miejsc dla mężczyzn i 120 dla kobiet. W latach 1880/83 roku synagoga została rozbudowana i liczba miejsc wzrosła do 282 dla mężczyzn i 221 dla kobiet. Zanim ją zbudowano żydowscy mieszkańcy Katowic na nabożeństwa jeździli do Bogucic (do 1850 roku). Potem organizowano je w Katowicach w wynajętych pomieszczeniach i domach prywatnych, szczególnie w domu Sommera (dzisiaj na jego miejscu znajduje się Dom Prasy przy Rynku), u Adolfa Fröhlicha (arenda dóbr dworskich, obecnie „Skarbek”), w hotelu „de Prusse” przy Friedrichsplatz (nieistniejący obecnie budynek przy Rynku), czy u Salomona Goldsteina (obecnie ul Warszawska).

5 lutego 1862 roku do Królewskiego Urzędu Powiatowego w Bytomiu (Katowice należały wówczas do powiatu bytomskiego) skierowano podanie o odłączenie się żydowskich mieszkańców Katowic od gminy mysłowickiej. Negocjacje z właściwymi władzami i uporczywie sprzeciwiającą się odłączeniu gminą macierzystą były trudne i trwały kilka lat. Ostatecznie 5 października 1864 roku zapadła decyzja, że z dniem 1 stycznia 1866 roku Żydzi mieszkający w Katowicach, Katowickiej Hałdzie (dzisiaj obszar miedzy Śródmieściem a Brynowem) i Brynowie występują z gminnego związku synagogalnego Mysłowic i utworzą własną gminę. W 1876 roku do okręgu synagogalnego dołączyli mieszkańcy Dębu, rok później do katowickiego związku gminnego zostali przyjęci mieszkańcy Załęża i Bederowca (części Wełnowca znanego pod nazwą Ignatzdorf), a w 1878 roku Józefowca i Wełnowca.

Wraz z otrzymaniem praw miejskich przez Katowice w 1865 roku gwałtownie wzrosło żydowskie osadnictwo w mieście. Według danych rabina Cohna w 1870 roku Katowice liczyły 812 dusz, w 1895 roku – 1600, a w 1899 roku – 2126. Powstały kolejne budynki religijne: w 1867 roku otworzono mykwę (rytualną łaźnię), rok później od polskiego chłopa  kupiono 3 morgi ziemi i założono cmentarz. Miejsce to znajdowało się na zachód od drogi prowadzącej z Katowic do Mikołowa (dziś ul. Kozielska). Przekazanie do użytku nastąpiło 9 września 1869 roku. Ciekawostką jest fakt, iż wybór miejsca na cmentarz padł właśnie na ten obszar, gdyż uznano, że miasto nie będzie rozszerzało się w tym kierunku. Uważano, że jego skuteczną granicę stanowią tory kolejowe, które będą wymuszały rozszerzanie się ku północy i północnemu-wschodowi, czyli rejonowi, w którym już znajdowały się kościoły parafii katolickich i ewangelickich, huty i kopalnie. Cmentarz był prowadzony przez rodzinę Krebsów, którzy starannie troszczyli się o jego wygląd. Ceremoniom  towarzyszył chór z Wielkiej Synagogi. Znajdowały się tam sala żałobna i wspaniały dom przedpogrzebowy w stylu nawiązującym do gotyku, który w 1870 roku został gruntownie przebudowany i rozbudowany. Teren cmentarza był kilkakrotnie powiększany, pierwszy raz w 1927 roku, następnie po zakończeniu wojny w 1945 roku. Dziś na katowickim kirkucie znajduje się ok. 1,4 tys. nagrobków. Na macewach można odczytać nazwiska zasłużonych dla rozwoju Katowic rodów: Goldsteinów, Schalschów, Grünfeldów czy rabina katowickiej gminy wyznaniowej dr. Jacoba Cohna.

 Żydzi aktywnie uczestniczyli w rozwoju miasta. Szczególną rolę w dziejach Katowic odegrała rodzina Grünfeldów. Ignatz Grünfeld senior był właścicielem firmy budowlanej, działającej w Katowicach w latach 1860-1918. Firma ta zbudowała zarówno pierwszą jak i drugą synagogę, która stanęła na działce o powierzchni ok. 4400 m2, leżącej wówczas przy Uferstrasse, a później August-Schneider-Strasse (obecnej ul. Mickiewicza). Była okazałym budynkiem niezwykłej urody, z 670 miejscami dla mężczyzn i 514 dla kobiet. Na tyłach świątyni wznosił się budynek administracyjny (obecnie przychodnia), zbudowano też mykwę, rytualną rzeźnię drobiu oraz piekarnię macy. Synagoga została wzniesiona w stylu łączonego neogotyku, neorenesansu i stylu mauretańskiego. Architekt podczas jej projektowania najprawdopodobniej inspirował się niemieckimi synagogami reformowanymi, m.in. Nową Synagogą w Berlinie czy synagogą w Bohum. Najbardziej charakterystycznym elementem świątyni była wielka kopuła o żebrowej konstrukcji, znajdująca się bezpośrednio nad główną salą modlitewną. Na jej szczycie umieszczono latarnię. Kolejnym efektownym elementem były ogromne okna w stylu późnogotyckim, ozdobione koronkowymi maswerkami oraz naczółki zwieńczone strzelistymi wieżyczkami. Kopuła tylko przez 39 lat górowała nad miastem (synagoga została spalona przez Niemców na początku drugiej wojny światowej 4 września 1939). Ruiny rozebrano, a cegły zostały wywiezione do Warszawy, gdzie prawdopodobnie zostały wykorzystane przy odbudowie placu Konstytucji. Powojenne plany przywrócenia Wielkiej Synagogi nie powiodły. Dziś na placu Wielkiej Synagogi znajduje się targowisko, zaś teren należy do prywatnego właściciela.

Firma Grünfeldów wybudowała także wiele kamienic w Katowicach. Działały tu również inne zakłady budowlane, których właścicielami byli miejscowi Żydzi, np. Perl, Trap Baugeschäft, J. Riesenfeld Mauermeister Und Zimmermeister, Schalscha Georg Baumeister, Schalsch Max Maumeister, Goldstein oraz Ludwig Goldstein architect. We wznoszonych przez Żydów kamienicach ich mieszkańcami lub właścicielami również najczęściej byli Żydzi. Bracia Goldsteinowie, trudniący się handlem drewnem na wielką skalę, postawili pałacyk przy Wilhelmplatz (dzisiaj plac Wolności). Żydowskie kamienice powstały przy dzisiejszych ulicach: Pocztowej, św. Jana, Staromiejskiej, Dyrekcyjnej, Mariackiej, 3 Maja, Stawowej i pl. W. Szewczyka. 

O znaczeniu katowickiej gminy świadczyć może fakt, że od 6 do 11 listopada 1884 roku obradował w Katowicach międzynarodowy zjazd delegatów „Towarzystw dla Kolonizacji Ziemi Świętej” (Katowicka Konferencja Przedstawicieli Ruchu Miłośników Syjonu). Jego celem była budowa własnego państwa na Bliskim Wschodzie. Niestety, z tzw. konferencji katowickiej nie zachowały się żadne protokoły ani nawet relacje. Wiadomo jedynie, że postanowiono propagować i wspierać osadnictwo w Palestynie, a obradom przewodniczył Leon Pinser. Marzenie delegatów o własnym państwie ziściło się 14 maja 1948 roku, gdy oficjalnie ogłoszono powstanie Izraela, dlatego czasami mówi się, że „Izrael powstał w Katowicach”.

W 1939 roku gmina liczyła ok. 12 tys. Żydów. Większość trafiła poprzez getta w Zagłębiu do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Dla uczczenia ich pamięci na placu Wielkiej Synagogi w 1993 roku postawiono obelisk. Także ofiarom hitlerowskiego terroru poświęcony jest pomnik na cmentarzu żydowskim przy ul. Kozielskiej. Na koniec trzeba dodać, że cmentarz, dość poważnie zaniedbany i częściowo zdewastowany, obecnie podlega renowacji, zabudowania przycmentarne również są gruntownie remontowane, a w celu zapobiegania wandalizmowi założony został monitoring. Opiekę nad cmentarzem objęła Fundacja Or Chaim. Wkrótce zostanie tu otwarte centrum historii i kultury żydowskiej.  Chętni mogą dopomóc renowacji cmentarza, wpłacając darowizny na konto:

Fundacja Or Chaim

ul. Kozielska 16

40-076 Katowice

nr konta: 86 8437 0002 0010 0151 6367 0001