25 listopada odbędzie się uroczystość promocyjna Adama Strzałkowskiego, profesora z Uniwersytetu Jagiellońskiego - wybitnego fizyka w dziedzinie fizyki jądrowej, badacza zagadnień astrofizyki, fizyki jądrowej i medycyny, nauczyciela i wychowawcy wielu pokoleń fizyków, organizatora nauki polskiej - w szczególności studiów i badań z fizyki w Katowicach, któremu Senat naszej Uczelni nadał godność doktora honoris causa decyzją z 2 lipca br.

Z wnioskiem o to najwyższe akademickie wyróżnienie wystąpiła Rada Wydziału Matematyki Fizyki i Chemii, z inicjatywy Instytutu Fizyki. Dorobek naukowy Doktoranta, na prośbę Senatu recenzowali: prof. Andrzej Budzanowski, dyrektor Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie, prof. Zdzisław Wilhelmi z Instytutu Fizyki Doświadczalnej Uniwersytetu Warszawskiego i prof. Marek Zrałek, kierownik Zakładu Teorii Pola i Cząstek Elementarnych Instytutu Fizyki naszego Uniwersytetu. Funkcję promotora powierzono prof. Wiktorowi Zipperowi kierownikowi Zakładu Fizyki Jądrowej i Jej Zastosowań IF.

Szczegółowe omówienie działalności naukowej łącznie z bogatą bibliografią Jego dorobku znajdzie się w specjalnym wydaniu z okazji uroczystości. W tym miejscu zatem tylko w skrócie podam najważniejsze fakty z życiorysu Profesora.

Prof. dr hab. Adam Strzałkowski urodził się 26 listopada 1923 roku w Tenczynku. Studia fizyki ukończył na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1948 roku. Pierwsze prace Profesora, po zatrudnieniu w Uniwersytecie Jagiellońskim w 1945 roku, dotyczą zagadnień astrofizycznych. Jeszcze jako student, pod kierunkiem wybitnego polskiego astronoma prof. Tadeusza Banachiewicza w Obserwatorium Astronomicznym UJ, był jednym z głównych konstruktorów radioteleskopu do obserwacji słońca. Znane są Jego fundamentalne często cytowane prace dotyczące struktury krawędzi księżyca wykonane na podstawie zaćmienia słońca 20 maja 1947 roku. W tym samym czasie prof. Strzałkowski rozpoczął pracę w Zakładzie Fizyki Jądra Atomowego i rychło stał się głównym współpracownikiem prof. Henryka Niewodniczańskiego. W tym pionierskim okresie zajmował się budową cyklotronu oraz akceleratora elektrostatycznego w Instytucie Fizyki UJ.

Z wyjątkiem kilku prac z dziedziny astronomii cała dalsza działalność Profesora związana jest głównie z fizyką jądrową. Główny nurt prac Profesora to badanie reakcji jądrowych i oddziaływań jądrowych. Już pierwsze, debiutanckie prace jądrowe wykonane w czasie stażu naukowego w Laboratorium Fizyki Jądrowej w Liverpool (1957-1959) zapowiadały uzdolnionego fizyka-badacza o dużej wyobraźni naukowej. Tam rozpoczyna prace nad efektami polaryzacyjnymi w reakcjach jądrowych. Wykonuje cykl niezwykle pomysłowych eksperymentów.
Otrzymuje wiązkę spolaryzowanych protonów z reakcji strippingu deuteronów oraz wiązkę spolaryzowanych deuteronów z elastycznego rozpraszania. Odkrywa przy tym po raz pierwszy w świecie efekty polaryzacji tensorowej dla cząstek o spinie 1. Z prac tych wyrosła rozprawa doktorska obroniona w 1960 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Po powrocie do kraju działa przy organizacji Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie i instalacji tam nowego, dużego cyklotronu U-120, który stał się na długi czas podstawowym narzędziem badawczym dla fizyków jądrowych w Polsce.

Kolejnym cyklem prac prof. Strzałkowskiego są pomiary elastycznego rozpraszania deuteronów na jądrach atomowych. Eksperymenty zostały przeprowadzone przy użyciu wiązki deuteronów o energii 12. 8 MeV przyspieszonej w cyklotronie U- 120 Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie.

Pomiary elastycznego i nieelastycznego rozpraszania deuteronów na jądrach atomowych doprowadziły do odkrycia modelu rdzenia wzbudzonego. Prace te zyskały szeroki rozgłos i przyniosły Profesorowi międzynarodową reputację. Problemom rozpraszania deuteronów poświęcono serię prac, które weszły w Jego rozprawę habilitacyjną przedstawioną na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1963 roku. Badania rozpraszania deuteronów opierały się na metodzie dwukrotnego rozpraszania, dzięki czemu można było uzyskać ciekawe informacje o polaryzacji deuteronów, zarówno wektorowej jak i tensorowej.

Obszerny cykl badań prof. Strzałkowskiego stanowią prace nad elastycznym rozpraszaniem cząstek alfa na jądrach atomowych. Przez wiele lat intrygowało Profesora pojawienie się w rozpraszaniu sprężystym cząstek alfa anomalii (tzw. efekt glorii) polegającej na wyraźnym wzmocnieniu prawdopodobieństwa rozpraszania pod kątami bliskimi 180*. Intensywne badania pozwolily na określenie zakresu energii i jąder, dla których występuje efekt glorii oraz na znalezienie potencjału opisującego poprawne rozpraszanie cząstek alfa.

Następny okres działalności Profesora dotyczy oddziaływań ciężkich jonów z jądrami atomowymi. Prof. Strzałkowski wyjeżdża do Laboratorium Fizyki Jądrowej Politechniki Federalnej w Zürichu, gdzie wykonuje pionierskie badania nad oddziaływaniem jonów 9B i 13C z jądrami atomowymi. Badania te doprowadziły do powstania nowego modelu fuzji lekko ciężkich jonów oraz modelu reakcji wielostopniowych.

Szczególnie interesujące sa tu prace dotyczące fuzji układu 9Be+28Si, dla których zmierzono widma wyparowane cząstek naładowanych. Ważne wyniki uzyskano dla układu 9Be+12C, dla którego przeprowadzono staranną analizę krzywych wzbudzenia dla energii jonów: p, d, 3H, 8Be i 9Be na gruncie modelu statystycznego. Przy tej analizie opracował On oryginalne metody statystyczne pozwalające odróżnić rzeczywiste pojedyncze stany rezonansowe od maksimów w przekrojach czynnych wynikających z przypadkowego nałożenia się amplitud wielu stanów rezonansowych.

Cennym wkładem prof. Strzałkowskiego do fizyki ciężkich jonów byly badania nad mechanizmem reakcji transferu i reakcji fragmentacji, którymi zajmował się przez wiele lat w szerokiej współpracy międzynarodowej.

Obszerny cykl prac Profesora dotyczy zastosowań metod jądrowych w medycynie. Przy pomocy mikrowiązki protonowej zbadał skład pierwiastkowy arterii czlowieka. Dzięki tym pionierskim badaniom lepiej znamy proces odkładania wapnia w arteriach, korelacje arteriosklerozy z procesami mineralizacji oraz poziom selenu i siarki u chorych na reumatyzm. Profesor opracował też oryginalną metodę oznaczania objętości krwi krążącej w naczyniach krwionośnych za pomocą analizy charakterystycznego promieniowania X emitowanego w wyniku wzbudzenia atomów próbki wiązką protonów.

W roku 1980 opublikował w Phys. Rev. Lett. pracę dotyczącą elastycznego i nieelastycznego rozpraszania jąder 14C na tarczy 14C inicjując w ten sposób jako pierwszy w świecie badania reakcji ciężkojonowych wywołanych radioaktywnymi wiązkami.

Prof. Strzałkowski, wykorzystując swoje doświadczenie w eksperymentach polaryzacyjnych, zaproponował szereg oryginalnych doświadczeń pomiaru tzw. zdolności analizującej w reakcjach rozerwania deuteronu na tarczy protonowej. Prace te były podstawą badań tak zwanych sił trójciałowych w oddziaływaniu nukleon-nukleon.

Od kilku lat zainteresowania naukowe Profesora są związane z bardziej fundamentalnymi własnościami oddziaływań jądrowych i przesunęły się w kierunku fizyki mezonów. Są to zagadnienia jądrowe rozpatrywane przy wyższych energiach, przy których jest już możliwa produkcja mezonów p a nawet K(. Są to również prace związane z produkcją i rozpadem ciężkich hiperjąder. Drugim zagadnieniem, którym obecnie Profesor jest żywo zainteresowany są fundamentalne problemy łamania symetrii ze względu na odwrócenie czasu. Aktualnie prowadzony jest eksperyment badania tej symetrii w oddziaływaniach mionów z jądrami.

Eksperymentalne wykazanie braku tej symetrii będzie mieć ogromne znaczenie dla poznania wlasności oddziaływań fundamentalnych.

Pomimo przejścia na emeryturę w roku 1994 prof. Strzałkowski jest nadal bardzo aktywny naukowo o czym świadczy jego zaangażowanie w eksperymentach prowadzonych przy pomocy jülijskiego cyklotronu COSY (Jülich) oraz eksperymentach ze spolaryzowanymi mionami w PSI-Villigen (Szwajcaria).

Łącznie prof. Strzałkowski jest autorem lub współautorem ponad 160 oryginalnych artykułów naukowych, z których wiele zyskało szeroki rozgłos i uznanie. W ogromnej większości są to prace opublikowane w czasopismach najwyższej rangi światowej. Szereg prac posiada rangę odkrycia naukowego, są licznie cytowane w literaturze światowej i weszły na trwale do podręczników. Uważany jest za jednego z fizyków najbardziej zasłużonych dla rozwoju badań jądrowych w Polsce.

Wkład Profesora do rozwoju fizyki to również olbrzymia praca organizacyjna i dydaktyczna, w ciągu 48 lat pełnienia roli nauczyciela i Mistrza. Wykłady prof. A. Strzałkowskiego prowadzone od 1953 roku cieszą się ogromnym uznaniem wśród studentów i pracowników naukowych. Znane są Jego wykłady zaczynające się w lewym górnym rogu tablicy i kończące się w prawym dolnym. Wychowywał i uczył, a dla wielu był i jest niezastąpionym Mistrzem o wielkim autorytecie. Jego uczniowie są dzisiaj profesorami w uczelniach Polski i za granicą. Wypromował 17 doktorów z fizyki jądrowej.

Prof. Adam Strzałkowski jest autorem 3 książek popularno- naukowych i 2 znakomitych podręczników, z których "Wstęp do fizyki jądra atomowego" doczekał się III wydania.

Wielkie są też zasługi organizacyjne Profesora. Jako bliski współpracownik i uczeń prof. Henryka Niewodniczańskiego był współtwórcą i wicedyrektorem Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie. Pełnił funkcję prorektora Uniwersytetu Jagiellońskiego, dyrektora Instytutu Fizyki UJ. Był organizatorem filii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Katowicach. Kierował przez wiele lat Zakładem Fizyki Jądrowej Instytutu Fizyki UJ. Jego Zakład stał się znanym ośrodkiem ożywionej działalności naukowej. Prof. A. Strzałkowski jest znanym w świecie liderem doskonałego zespołu naukowego. Zorganizował nader owocną współpracę z uniwersytetami w Monachium, Bochum, Bonn, Politechniką Federalną w Zürichu, Instytutem Fizyki Jądrowej w Jülich oraz Uniwersytetem w Catanii.

Pełnił odpowiedzialne funkcje w Polskim i Europejskim Towarzystwie Fizycznym, w Komitetach Fizyki PAN, funkcje przewodniczącego Rad Naukowych IF UJ oraz Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie. Do dziś pozostaje konsultantem naukowym Politechniki Federalnej w Zürichu oraz Instytutu Fizyki Jądrowej w Jülich. Jest członkiem Polskiej Akademii Umiejętności oraz członkiem Komitetu redakcyjnego Physics Letters.

Za swoją działalność naukową był wielokrotnie nagradzany m. in. nagrodami Państwowej Rady d/s Pokojowego Wykorzystania Energii Jądrowej, Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej. Otrzymał najwyższe odznaczenia państwowe: Krzyż Kawalerski i Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, Medal Komisji Edukacji Narodowej oraz Medal Zasłużonego Nauczyciela. Za zasługi w utworzeniu Uniwersytetu Śląskiego został w wyróżniony Odznaką Zasłużony dla Województwa Katowickiego, a w 1995 roku - Medalem Uniwersytetu Śląskiego.

Przypomnijmy w tym miejscu udział Profesora w organizacji Filii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Katowicach, która razem z Wyższą Szkołą Pedagogiczną dała w 1968 roku początek naszemu Uniwersytetowi. W szczególności fizyka śląska zawdzięcza Profesorowi bardzo wiele. 1 października 1964 roku, w roku wielkiego jubileuszu krakowskiej Almea Matris odbyła się inauguracja pierwszego roku akademickiego w Studium Fizyki w Katowicach. Łącznie z rok wcześniej uruchomionym Studium Matematyki i rok później powołanym Studium Prawa te trzy placówki stają się podwaliną Filii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Katowicach. Od początku prac związanych z organizacją Studium Fizyki (1963) decydującą rolę odegrał prof. Strzałkowski, powołany przez Rektora UJ na kierownika tej struktury. Ogromny autorytet Profesora i umiejetność prowadzenia pertraktacji była w okresie raczkowania fizyki w Katowicach rzeczą niezastąpioną. Bardzo szybko zorganizował On zespół pracowników naukowo- dydaktycznych oraz zaplecze laboratoryjno - techniczne. Naturalnym źródłem kadry nauczycielskiej dla tworzącej się placówki był wówczas Uniwersytet Jagielloński, a dla fizyki, profesorowie i młodzi absolwenci Instytutu Fizyki, kierowani tutaj do pracy. Szybko rozrastające się Studium Fizyki sięgało po nauczycieli akademickich również z innych ośrodków uniwersyteckich (Wrocław, Lublin, Poznań). Dzięki mądrej polityce kadrowej Profesora, w 1968 roku, gdy powstawał Uniwersytet Śląski, zespół dydaktyczny Studium Fizyki Filii UJ był przygotowany do samodzielnego prowadzenia pełnych studiów magisterskich w zakresie fizyki i to w kilku specjalnościach. Przy swych licznych i odpowiedzialnych zajęciach Profesor zawsze znajdował czas dla swych studentów. Był przy tym bardzo wymagającym, czasem bardziej w stosunku do asystentów niż do studentów. Zaskarbił sobie od samego początku wysoki autorytet i szacunek połączony z niekłamaną sympatią studentów i nas wszystkich. Wielokrotnie osobiście uczestniczył w ćwiczeniach przysłuchując się jak młody asystent radzi sobie z materiałem i studentami. Później omawiał z nim szczegółowo przebieg zajęć. Ta krytyczna, surowa ale jednocześnie życzliwa analiza była nieocenioną pomocą dla asystentów, zwłaszcza tych, którzy po raz pierwszy rozpoczynali swą działalność dydaktyczną. Inną formą bezpośrednich kontaktów ze studentami były bale fizyków organizowane tradycyjnie na początku roku akademickiego. Atmosfera tych spotkań była niepowtarzalna, pozbawiona wszelkiej sztuczności i pełna studenckiej żywiołowości. Do tradycji weszły również "Majówki", w których brali udział prócz studentów wszyscy asystenci na czele z Profesorem. Od początku w Katowicach działało również studenckie Naukowe Koło Fizyków, . organizowało zimowe i letnie szkoły. Prócz studentów brali w nich udział pracownicy naukowo-dydaktyczni. Stały się one miejscem ożywionych, nieformalnych dyskusji nad różnymi problemami współczesnej fizyki i pokrewnych nauk. Zwyczaje te odegrały bardzo istotną rolę w integracji naszej małej wówczas społeczności fizyków, bardzo zbliżyły do siebie "rozłączne" środowiska studentów i nauczycieli, a skutki tego owocują po dzień dzisiejszy. W tym samym czasie dzięki staraniom Profesora, powstały konieczne dla procesu dydaktycznego laboratoria, co położyło kres cotygodniowym wyjazdom studentów do Krakowa na zajęcia II Pracowni Fizycznej.

Uwagę Profesora zaprzątala nie tylko organizacja procesu dydaktycznego, ale również harmonijny rozwój całej infrastruktury tworzonego Instytutu Fizyki, a wiec powstanie Ośrodka Obliczeniowego w oparciu o pozyskaną, dużą na owe czasy maszynę cyfrową ODRA-1003, wyposażenie biblioteki w możliwie szeroki asortyment czasopism naukowych i podręczników. Ważnym polem działania Profesora, mającym wpływ na rozwój Uniwersytetu Śląskiego bylo zainicjowanie prac nad projektem przyszłego gmachu Instytutu Fizyki, wyposażeniem jego sal wykładowych, laboratoriów dydaktycznych i naukowych. Prace nad projektem wstępnym tego gmachu, którego Profesor był Seniorem Budowy, zakończono w 1965 roku, a projekt końcowy, zaakceptowany przez Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego zaczęto realizować wiosną 1968 roku.

Poza omówioną działalnością organizatorską związaną z tworzeniem fizyki uniwersyteckiej na Śląsku, Profesor prowadził seminaria i wykłady dla studentów oraz intensywne badania naukowe, w które zaangażowani zostali także niektórzy jego katowiccy współpracownicy. Część nauczycieli akademickich, którzy rozpoczynali pracę dydaktyczną i naukową w latach tworzącej się Filii UJ, pod bokiem Profesora, dzięki swej specjalizacji naukowej związała się z Zakładem Fizyki Jądrowej i Jej Zastosowań. Po odejściu Profesora z Katowic w 1968 roku wielu współpracowników znalazło się pod Jego opieką naukową w Krakowie i dzięki temu następował stosunkowo szybki ich rozwój. W tym okresie młodymi asystentami, a także w wielu przypadkach Jego studentami byli dzisiejsi profesorowie fizyki naszego Uniwersytetu, którzy z wielkim sentymentem wspominają ten pierwszy okres.

Szkoda, że zaistniala sytuacja w 1968 roku wpłynęła na decyzję Profesora o odejściu z Katowic. Wiemy, że w prace związane z tworzeniem Uniwersytetu na Śląsku zaangażował się z wielkim oddaniem i miał zamiar przenieść się do Katowic na stałe.

Jestem przekonany, że obecna wysoka pozycja Instytutu Fizyki, jego dorobek naukowy, rola jaką odegrał w przełomowych momentach naszych dziejów ma swoje korzenie w okresie Filii UJ w Katowicach. A te korzenie w nieodłączny sposób związane są z osobą Pana Profesora Adama Strzałkowskiego. W maju 1995 roku, w rocznicę 30-lecia działalności Zakładu Fizyki Jądrowej i Jej Zastosowań Instytutu Fizyki U. Śl. w Katowicach Profesor Adam Strzałkowski zostal wyróżniony Medalem Uniwersytetu Śląskiego.

Honorowy doktorat dla Profesora Adama Strzałkowskiego jest hołdem dla wybitnego uczonego i badacza oraz uznaniem zasług fizyka, któremu całe środowisko fizyków jądrowych wiele zawdzięcza.