Pionierka, mistrzyni (tak nazwał ją w prywatnej dedykacji na podarowanym egzemplarzu własnej książki inny filmoznawca, profesor śląskiej szkoły filmowej i znany producent Edward Zajicek), nestorka polskich nauk o filmie. Te słowa nawet w części nie oddają tego, kim dla polskich filmoznawców jest i na zawsze pozostanie profesor Alicja Helman.

Alicja Helman

Kiedy w wywiadzie Szklaneczka whisky zamiast popcornu, udzielonym po opublikowaniu napisanych z Andrzejem Pitrusem Podstaw wiedzy o filmie, mówiła, że kino się zmienia, a podręczniki napisane przez klasyków są nieaktualne i nie da się z nich uczyć, współautor książki rzucił: „Chciałem ci przypomnieć, że sama jesteś klasykiem”. I rzeczywiście… z całą pewnością. Była jednak Alicja Helman klasykiem nieustannie dojrzewającym, takim, którego chce się słuchać wiecznie, bo zawsze ma coś nowego do powiedzenia.

Pewnie gdyby pod koniec lat 30. rodzice powiedzieli kilkuletniej Alicji: „Będziesz legendą, człowieku”, dziewczynka roześmiałaby się i zajęła swoimi sprawami. Mieliby rację, bo gdyby nie urodzona w Radomiu w 1935 roku dziewczynka, drogi śląskiego i krakowskiego filmoznawstwa byłyby zupełnie inne. Zanim jednak niespełna czterdziestoletnia Alicja obejmie funkcję kierowniczki Zakładu Wiedzy o Filmie w Instytucie Literatury i Kultury Polskiej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, ukończy studia muzykologiczne na Wydziale Historii Uniwersytetu Warszawskiego. Zainteresowanie filmem i muzyką połączy w pracach traktujących o muzyce filmowej, m.in. w wydanym w 1964 roku doktoracie Rola muzyki w filmie. To opracowanie, podobnie jak większość przygotowanych przez Alicję Helman publikacji¹, do dziś stanowi podstawę kształcenia każdego szanującego się studenta filmoznawstwa.

Po zakończeniu pracy w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie (pracowała tam od roku 1955 do 1973) przez 13 lat pełniła funkcję kierowniczki Zakładu Wiedzy o Filmie w Instytucie Literatury i Kultury Polskiej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Dziś śląscy filmoznawcy piszą o niej: „[…] wielce zasłużona dla akademickiego awansu wiedzy o filmie w Polsce. Była niestrudzoną badaczką i popularyzatorką filmu i jego okolic, a dla nas Mistrzynią, Przyjaciółką oraz wzorem etyki zawodowej”. Po katowickiej przygodzie przyszedł czas na Kraków – Alicja Helman była członkinią Zakładu Filmu i Telewizji Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (od 1986). Została kierownikiem Katedry Teorii Filmu w Instytucie Sztuk Audiowizualnych UJ, a następnie jego dyrektorką (do 2007).

Alicja Helman z całą pewnością była postacią „z krwi i kości”, miała do siebie i do tego, czym się zajmowała, zdrowe podejście i dystans. Pytana o to, czy zdarza się jej „przewijać filmy”, stwierdziła dowcipnie: „Oczywiście, zdarzają się filmy, które nas śmiertelnie nudzą, ale wtedy się je konsekwentnie ogląda w celach poznawczych. Cierpimy do końca”². Z kolei w odpowiedzi na pytanie, czy po tylu latach zawodowego zajmowania się filmem można jeszcze oglądać filmy dla przyjemności, mówiła: „Jeśli film porównać do ukochanego ciała, to podejście widza jest podejściem kochanka, a podejście filmoznawcy – podejściem chirurga. Otóż, proszę państwa, nigdy nie czuję się chirurgiem, nawet jeśli rozbieram to ciało na części, to robię to z miłością”³.

Poza wspomnianymi już publikacjami jej najważniejsze książki poświęcone były teorii filmu: O dziele filmowym, Przedmiot i metody filmoznawstwa, Film faktów i film fikcji, Historia semiotyki filmu, Twórcza zdrada. Filmowe adaptacje literatury. Była też redaktorką i autorką większości haseł dziesięciotomowego Słownika pojęć filmowych (1991–1998). Nigdy nie przestawała tworzyć, badać i dociekać. W ostatnim dwudziestoleciu napisała monografie Luchina Viscontiego (Urok zmierzchu. Filmy Luchina Viscontiego) i Carlosa Saury (Ten smutek hiszpański), a także dwóch twórców chińskich: Odcienie czerwieni. Twórczość filmowa Zhanga Yimou – za którą otrzymała Nagrodę im. Bolesława Michałka, oraz Ścieżkami utraconego czasu. Twórczość filmowa Chena Kaige⁴. „Na jej tekstach wychowało się niejedno pokolenie filmoznawców i… miłośników kina. Wiedziała, jak przykuć uwagę i utrzymać zainteresowanie, nie tylko kinomanów z zawodu, ale i tych z zamiłowania”⁵. Przytoczona myśl to tylko jeden z całej masy głosów, które pojawiły się w internecie oraz w mediach społecznościowych na wieść o śmierci Alicji Helman. Wszystkie miały ten sam wydźwięk – do jej publikacji będziemy wracać bez końca, to ona nauczyła nas, jak oglądać filmy, aby czerpać z nich przyjemność. Rozumiała uczucia widzów bez słów. „Zawsze ogląda się film dla przyjemności. To jest najważniejsza sprawa. Zawsze, gdy przywozimy ze sobą plik filmów, następuje moment rozpaczy, trzeba bowiem zadecydować, który zobaczymy jako pierwszy. A przecież wszystkie na to zasługują i wszystkie chcemy obejrzeć. I nie dlatego, że się nimi posłużymy jutro na zajęciach, po prostu nas to pasjonuje”⁶.

„Na krakowskim domu, gdzie mieszkała Alicja, od samego początku widniał napis (grafitti): Alicja już tu nie mieszka. Chyba bez związku z lokatorką, ot, tytuł znanego filmu. Dziś Alicja mieszka już tylko w naszej pamięci”. Pamięci, która dzięki książkom i artykułom przetrwa wieki, bo kto inny tak fachowo, a jednocześnie prosto i zrozumiale opowie nam o magicznym świecie X Muzy, który właśnie dzięki takim ludziom jak Pani Profesor stał się całym życiem wszystkich polskich filmoznawców.

¹„Ilość jej publikacji rosła w postępie geometrycznym, a poziom tekstów, dzięki ich ścisłości, teoretycznej abstrakcji i zarazem konkretności, niewiele miał w Polsce równych” – wspomina Aleksander Kwiatkowski (https://www.strefa.se/2021/03/23/ odejscie-mistrzyni-alicja-helman-1935-2021/, dostęp: 28.03.2021).
²https://film.interia.pl/wywiady/news-szklaneczka-whisky-zamiastpopcornu,nId,1835768, dostęp: 28.03.2021.
³https://film.interia.pl/wywiady/news-szklaneczka-whisky-zamiastpopcornu,nId,1835768, dostęp: 28.03.2021.
⁴Za: https://akademiapolskiegofilmu.pl/pl/akademia-polskiego-filmu/wykladowcy/prof-alicja-helman/78, dostęp: 28.03.2021.
⁵https://www.facebook.com/swieto.lodzi.filmowej/, dostęp: 28.03.2021.
⁶https://film.interia.pl/wywiady/news-szklaneczka-whisky-zamiastpopcornu,nId,1835768, dostęp: 28.03.2021.
⁷https://www.strefa.se/2021/03/23/odejscie-mistrzyni-alicjahelman-1935-2021/, dostęp: 28.03.2021.