21 grudnia mija 8. rocznica śmierci prof. dr. inż. Zbigniewa Bojarskiego, członka zwyczajnego Polskiej Akademii Nauk, prorektora ds. nauki Uniwersytetu Śląskiego w latach 1969–1981, organizatora i dyrektora Instytutu Nauki o Materiałach Wydziału Informatyki i Nauki o Materiałach UŚ

Opiekun i wychowawca

Profesor Zbigniew Bojarski ukończył Wydział Chemiczny Politechniki Śląskiej w roku 1949, otrzymując tytuł magistra inżyniera. Pracę zawodową rozpoczął w roku 1948 w Instytucie Metalurgii Żelaza Gliwicach pod kierunkiem wybitnych uczonych: fizyko-chemika prof. Michała Śmiałowskiego oraz metaloznawcy prof. Tadeusza Malkiewicza. Swoje doświadczenia naukowe zdobywał również na licznych stażach zagranicznych: na Uniwersytecie im. Karola w Pradze (1951), w Instytucie im. Bajkowa w Moskwie (1957), na Swansea University (1996–1967) i University of Illinois at Urbana-Champaign (1973–1974).

Prof. dr inż. Zbigniew Bojarski
Prof. dr inż. Zbigniew Bojarski

Pracę nauczyciela akademickiego Profesor Bojarski rozpoczął roku 1959, początkowo w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Katowicach, organizując Zakład Badań Strukturalnych na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii, a następnie po utworzeniu Uniwersytetu Śląskiego w 1968 roku został dyrektorem Instytutu Chemii. W 1974 roku opracował profil działalności naukowo-badawczej autorskiego Instytutu Fizyki i Chemii Metali (obecnie Instytut Nauki o Materiałach). Był to na owe czasy pierwszy w kraju uniwersytecki ośrodek, którego działalność naukowo-badawcza oparta była na szerokich podstawach teoretycznych z zakresu fizyko-chemii ciała stałego, w szczególności metali, oraz na rozwoju metod badań ich struktury krystalicznej mającej istotne znaczenie dla zastosowań technologiczno-materiałowych. Równolegle z problematyką działalności badawczej Instytutu został opracowany program dydaktyczny umożliwiający studentom kierunków fizyka i chemia pogłębianie wiedzy z zakresu praktycznych zastosowań materiałów metalicznych, ceramicznych i polimerów. Studenci rozpoczęli praktyki wakacyjne w zakładach przemysłowych, przyzakładowych ośrodkach badawczych i instytutach resortowych, gdzie mieli okazję zapoznać się z problemami otrzymywania, eksploatacji i diagnostyki materiałów. Często jako wynik odbytych praktyk studenci przekazywali do Instytutu tematykę swoich prac dyplomowych z zakresu problematyki zakładu pracy. Niektóre z nich po zatwierdzeniu przez Profesora i ocenie możliwości realizacji w Instytucie były wykonywane jako prace magisterskie, a ich autor po ukończeniu studiów często podejmował pracę w jednostce przemysłowej lub instytucie resortowym. Konsekwentnie prowadzona działalność naukowo-badawcza i dydaktyczna Instytutu pod kierunkiem Profesora Bojarskiego przyniosła takie uznanie dla Instytutu w środowisku naukowym w kraju, że możliwe było uzyskanie prawa doktoryzowania jako jedynej jednostce uniwersyteckiej w kraju (1987), a następnie habilitowania (2000) w dziedzinie nauk technicznych w zakresie inżynierii materiałowej oraz rozpoczęcie w roku 2008 kształcenia studentów na kierunku inżynieria materiałowa z prawami nadawania tytułów magistra i inżyniera.

Wybitnym wkładem Profesora Bojarskiego w rozwój wiedzy o materiałach było i pozostanie upowszechnienie w środowisku uczelnianym i placówkach badawczych nowoczesnych metod badań materiałów, w tym szczególnie rentgenografii, do analiz i opisu budowy atomowej materiału w powiązaniu z jej wpływem na jego właściwości. Wkład ten jest szczególnie istotny dla naszego środowiska, ponieważ był realizowany od poziomu zerowego. Profesor, podejmując pracę w Wyższej Szkole Pedagogicznej i organizując zespół Zakładu Badań Strukturalnych, początkowo stworzył pracownikom podstawowe możliwości kształcenia i rozwoju naukowego poprzez udostępnienie aparatury badawczej Instytutu Metalurgii Żelaza w Gliwicach. Dzięki pomocy Instytutu Metalurgii Żelaza, który opracowywał i wykonywał podstawową aparaturę i urządzenia do rentgenowskiej analizy dyfrakcyjnej i spektralnej, można było zaopatrzyć stworzony zespół w podstawową aparaturę naukowo-badawczą (aparaty rentgenowskie, kamery, negatometry, fotometry i inne). Możliwa zatem stała się realizacja nie tylko działalności naukowej, lecz również dydaktycznej w zakresie rentgenografii. Rozpoczęto kształcenie studentów fizyki i chemii w grupach magisterskich i tworzenie prac dyplomowych. Pojawiły się również zewnętrzne zapotrzebowania na wykonywanie ekspertyz materiałowych od lokalnych zakładów przemysłowych. Działalność ta przyczyniła się nie tylko do rozwoju naukowego pracowników Zakładu (pierwsze doktoraty), ale zainteresowała również ośrodki przemysłowe możliwością współpracy z jednostką uniwersytecką w zakresie rozwiązań problemów produkcyjnych. Szybko nawiązany kontakt przerodził się w długoletnią współpracę z takimi jednostkami, jak Huta Baildon, Huta Katowice, Huta 1 Maja, Zakłady Azotowe Puławy, Rafineria Płock i inne. Dzięki tej współpracy rozwiązano wiele problemów produkcji i eksploatacji materiałów. Przykładem może być uzyskanie pierwszego patentu na Uniwersytecie Śląskim w zakresie opracowania krajowej metody kontroli jakości rur reformingowych i pirolitycznych w Zakładach Azotowych w Puławach i Rafinerii w Płocku.

Realizacja powyższej działalności przyczyniła się nie tylko do podniesienia kwalifikacji kadry naukowo-dydaktycznej Instytutu, zmiany profilu kształcenia studentów, lecz również umożliwiła pozyskanie środków pozabudżetowych na zakup oryginalnej aparatury naukowej. W ten sposób zakupiono nowoczesne, oryginalne dyfraktometry rentgenowskie typu TUR, DRON, PHYLIPS, mikroanalizator rentgenowski JEOL, mikroskopy elektronowe TESLA, JEOL, deriwatograf METLER, urządzenia do otrzymywania monokryształów, maszyny do badań właściwości wytrzymałościowych i inne. Umożliwiło to powiększenie zespołu naukowo-badawczego Instytutu, poszerzenie działalności badawczej o nowe zagadnienia oraz podjęcie się realizacji projektów w ramach tworzonych ogólnokrajowych programów – Centralnych Programów Badań Podstawowych, Centralnych Programów Badań Rozwojowych, Międzyresortowych Projektów Badawczych lub później projektów Komitetu Badań Naukowych.

Równolegle ze wspomnianą działalnością Profesora Z. Bojarskiego, która przyczyniła się do upowszechnienia i rozwoju wiedzy z zakresu inżynierii materiałowej, w tym szczególnie nauki o materiałach, rozwijała się jego działalność wydawnicza. Profesor jest autorem lub współautorem licznych monografii i opracowań dydaktycznych zredagowanych na podstawie własnych doświadczeń badawczych lub prowadzonych zajęć dydaktycznych ze studentami. Oto niektóre z nich o ogólnokrajowym zasięgu i kilkakrotnie wznawiane: Mikroanalizator rentgenowski, Materiały do nauki krystalografii, Krystalografia – podręcznik wspomagany komputerowo, Rentgenowska analiza strukturalna, Problemy eksploatacji rur katalitycznych reformingu parowego, Stale maraging, Metale z pamięcią kształtu.

Prof. Z Bojarski był inicjatorem i pierwszym organizatorem cyklicznych konferencji poświęconych rentgenowskim metodom badań struktury materiałów, które początkowo pod nazwą „Rentgenowska analiza strukturalna w metalurgii i metaloznawstwie” o lokalnym zasięgu bardzo szybko uzyskała międzynarodowy charakter i obecnie pod nazwą „Applied Crystallography” jest cyklicznie organizowana co trzy lata. Konferencji tej zwykle towarzyszą letnie szkoły poświęcone nowym metodom badań struktury materiałów dla młodych pracowników. Z tematyki tych szkół można wymienić cykl poświęcony metodzie Rietwelda, krystalografii elektronowej i inne.

Należy przypomnieć także, że Profesor był organizatorem i przewodniczącym Komitetu Nauki o Materiałach PAN, Komisji Krystalografii Stosowanej Komitetu Krystalografii PAN, redaktorem czasopisma „Archiwum Nauki o Materiałach”, członkiem Międzynarodowej Unii Krystalografii oraz Międzynarodowego Centrum ds. Wzorców Dyfrakcyjnych.

Wspomnienia o Profesorze Z. Bojarskim nie byłyby pełne, gdyby nie przypomnieć jego sylwetki jako opiekuna i wychowawcy młodej kadry naukowej. Wypromował 17 doktorów nauk fizycznych, chemicznych i inżynierii materiałowej, którzy w większości uzyskali habilitacje i tytuły profesorskie, a pracując na Uczelni, kontynuują i poszerzają dzieło stworzone przez Profesora lub pracują w innych ośrodkach naukowych – instytutach badawczych lub laboratoriach przemysłowych w zakresie badań materiałów.

Jako wychowankowie Profesora Z. Bojarskiego często wspominamy jego dostępność, życzliwość, czas poświęcony na dyskusję z nami o problemach naukowych i osobistych. Pomimo licznych obowiązków na Uniwersytecie i poza Uniwersytetem Profesor zawsze znalazł czas na rozmowę o uzyskanych przez nas wynikach badań, konsultację publikacji lub wysłuchanie referatu przygotowanego na konferencję. Do tradycji współpracy z Profesorem przeszły już jego popołudniowe lub wieczorne wizyty w Instytucie, kiedy była możliwość spokojnej rozmowy i dyskusji o problemach naukowych i przedstawienia swoich trudności badawczych i osobistych. W przygotowaniu młodej kadry dydaktycznej do prowadzenia ćwiczeń i wykładów Profesor Z. Bojarski miał zwyczaj, niestety już zapomniany, hospitowania zajęć dydaktycznych prowadzonych przez młodego pracownika ze studentami i obowiązek uczestniczenia w wykładach Profesora, do których asystent prowadził ćwiczenia. Każda hospitacja Profesora na zajęciach dydaktycznych kończyła się po zakończeniu zajęć w Jego gabinecie dyskusją i uwagami o formie prowadzenia zajęć. Ten sposób kształcenia przez Profesora swojej kadry naukowo-dydaktycznej wspominamy z wdzięcznością i stwierdzamy, że było to bardzo pomocne w naszym rozwoju naukowym i dydaktycznym jako nauczycieli akademickich.

Pragniemy wyrazić wdzięczność i szacunek jego pamięci, podziękować za pomoc w pracy naukowej i w życiu osobistym oraz w ukształtowaniu naszych osobowości na pracowników nauki i nauczycieli akademickich.

Wdzięczni
wychowankowie


Fotografie: Mirosław Grzegrzółka