W samym sercu Katowic, w centrum tętniącym życiem mieszkańców aglomeracji śląskiej, bije także serce teologii. To właśnie tutaj znajdują się: Archikatedra Chrystusa Króla, Kuria Metropolitalna oraz Wydział Teologiczny Uniwersytetu Śląskiego. Tam, gdzie gromadzi się wiedza, nie może zabraknąć także książnicy. Biblioteka Teologiczna w Katowicach to miejsce, w którym od stu lat spotykają się: nauka, historia i duchowość. Jej zbiory stanowią nieocenione źródło wiedzy dla badaczy, studentów oraz wszystkich intersujących się teologią i historią Kościoła. Przez dekady biblioteka gromadziła przede wszystkim zbiory piśmiennictwa teologicznego – cenne książki, czasopisma, starodruki, unikatowe wydania Biblii, rękopisy oraz materiały związane z historią Górnego Śląska, a także te z zakresu szeroko pojmowanej humanistyki i nauk społecznych, tworząc wyjątkową kolekcję, która zachwyca swoim bogactwem i różnorodnością.

Widok na Bibliotekę Teologiczną od strony skweru Prymasowskiego i ul. Jordana

Rękopis Karola Miarki Lędzin. Powieść górnośląska, starodawna, historyczna z 1861 roku

Starodruki Biblioteki Teologicznej

100 lat minęło…

Choć Biblioteka Teologiczna w Katowicach jako instytucja uniwersytecka funkcjonuje stosunkowo krótko, jej korzenie sięgają 1922 roku. Wówczas, wraz z powołaniem Administracji Apostolskiej dla Górnego Śląska, rozpoczęto organizację dwóch bibliotek: diecezjalnej w Katowicach, przeznaczonej dla kapłanów, oraz seminaryjnej w Krakowie, służącej alumnom. Przez ponad pół wieku obydwa księgozbiory rozwijały się niezależnie, aż do 1980 roku, kiedy to – po długoletnich staraniach biskupów katowickich – śląskie seminarium zostało przeniesione do Katowic. Wraz z nim do stolicy diecezji trafił liczący kilkadziesiąt tysięcy woluminów księgozbiór klerycki, który połączono z biblioteką diecezjalną, wzbogaconą o 19 tysięcy książek.

Kolejna istotna zmiana nastąpiła w 2001 roku, gdy powołano Wydział Teologiczny Uniwersytetu Śląskiego. Wówczas biblioteka seminaryjna została przekształcona w obecną Bibliotekę Teologiczną, otwierając swoje zbiory nie tylko dla alumnów, ale także dla studentów świeckich i wykładowców. W 2019 roku stała się jednym z oddziałów specjalistycznych Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego, co dodatkowo poszerzyło jej zasoby i możliwości.

Warto wspomnieć, iż w trakcie swojej wieloletniej historii biblioteka wzbogaciła się o księgozbiory wybitnych naukowców i duchownych. Wśród nich znajdują się m.in. kolekcje arcybiskupa Szczepana Wesołego, ks. prof. Wincentego Myszora, ks. prof. Remigiusza Sobańskiego, ks. prof. Józefa Krętosza oraz ks. prof. Paula Bormanna – i zajmują one szczególne miejsce w zasobach biblioteki, stanowiąc świadectwo dorobku intelektualnego i duchowego ich właścicieli.

Skarby Biblioteki Teologicznej w Katowicach

W minionym roku biblioteka świętowała rocznicę 100-lecia kolekcji zbiorów. Była to wyjątkowa okazja do refleksji nad ich wartością oraz dziedzictwem, jakie pozostawiamy po sobie kolejnym pokoleniom. Pracownicy biblioteki chcieli, aby obchodzony jubileusz pozostał na dłużej w pamięci czytelników, dlatego też postanowiono podzielić się z Państwem tym, co najcenniejsze w całym księgozbiorze. „Skarby Biblioteki Teologicznej. Wystawa online w 100-lecie książnicy” to inicjatywa, która powstała w ramach projektu „50 tygodni w Mieście Nauki Katowice” z okazji Tygodnia Książki, który przypadał od 6 do 12 maja 2024 roku. Ekspozycja prezentowała wybrane przez zespół bibliotekarzy egzemplarze różnego rodzaju dokumentów, swoistych pereł w kolekcji, będących reprezentacją tego, co unikatowe. Ponadto dzięki uzyskanemu dofinansowaniu ze środków przyznanych w ramach Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024 na działania popularyzujące naukę udało się stworzyć ilustrowany katalog będący pokłosiem wystawy internetowej. Stanowi on rzeczywistą pamiątkę wieńczącą obchody jubileuszu. Bezpłatne egzemplarze publikacji można otrzymać w wypożyczalni Biblioteki Teologicznej.

Jeżeli chodzi o pozycje mające największą wartość pod kątem historycznym i bibliofilskim, z pewnością należy wymienić starodruki, czyli publikacje wydane od momentu wynalezienia druku do końca XVIII wieku. W kolekcji biblioteki obejmują one m.in. unikatowe edycje Biblii, pisma Ojców Kościoła, konkordancje oraz komentarze biblijne i dzieła z zakresu prawa kanonicznego. Znaczącą część zbioru stanowią także stare księgi liturgiczne, mszały oraz brewiarze, psałterze często zdobione misternymi miniaturami i ornamentami. Wśród wyjątkowych Biblii na uwagę zasługuje łacińska edycja z komentarzem Nicolausa de Lyra, wydana w Bazylei w 1502 roku oraz polski przekład Jana Leopolity z 1577 roku.

Równie cenne dla każdej biblioteki są manuskrypty. Teksty rękopiśmienne cechuje ograniczona liczba egzemplarzy (najczęściej istnieje tylko jeden, rzadziej kilka), co nadaje im wyjątkową wartość. Przykładami takich rękopisów są: dzieło Karola Miarki, zawierające pierwotną wersję powieści Górka Klemensowa, zatytułowane Lędzin. Powieść górnośląska, starodawna, historyczna z 1861 roku, oraz rękopis Ewangelii według św. Jana w języku syryjskim, ukończony w 1908 roku i spisany przez mnicha Abdeha da-Msziho na pograniczu Syrii i Turcji.

Osobną kategorię zbiorów stanowią silesiaca – publikacje dotyczące historii, kultury i życia społecznego Śląska. Dzięki darowiznom badaczy zajmujących się historią regionu biblioteka posiada pokaźny zbiór silesiaków, obejmujący zarówno przedwojenne, jak i współczesne wydania książek oraz czasopism w języku polskim i niemieckim. Interesującym przykładem takiego czasopisma jest „Monika. Tygodnik dla Rodziców o Chrześcijańskim Wychowaniu Dziatek”, wydawany w Mikołowie nakładem wydawnictwa Katolik w latach 1876–1880. Pismo poświęcone było opiece i wychowaniu dzieci, a jego główną grupą odbiorców były przede wszystkim matki.

Niewątpliwym skarbem biblioteki są również dokumenty związane z procesami beatyfikacyjnymi, zawierające świadectwa heroiczności cnót lub męczeństwa kandydatów na ołtarze – tzw. positio super virtutibus oraz positio super martyrio. Publikacje te mają wyjątkowy charakter, ponieważ są wydawane w ograniczonej liczbie egzemplarzy przez Dykasterię Spraw Kanonizacyjnych, czyli urząd Stolicy Apostolskiej. W czytelni można zapoznać się m.in. z positio błogosławionego ks. Jana Machy, beatyfikowanego w ubiegłym roku, a także ks. Edmunda Bojanowskiego, Mikołaja Grossa oraz Marii Merkert.

Na szczególną uwagę zasługują książki akcesjonowane jako dary, które często zawierają znaki proweniencyjne, ekslibrisy oraz dedykacje. Pod tym względem wyjątkowy jest księgozbiór arcybiskupa Szczepana Wesołego, wzbogacony o liczne wpisy wybitnych postaci Kościoła, takich jak: papież Jan Paweł II, kardynał Stefan Wyszyński, kardynał Joseph Ratzinger, arcybiskup Józef Gawlina czy ksiądz Franciszek Blachnicki. Obok dedykacji duchownych odnaleźć można również wpisy polityków – m.in. Edwarda Bernarda Raczyńskiego, Jana Nowaka-Jeziorańskiego i Tadeusza Mazowieckiego – a także historyków, takich jak Jan Żaryn. W zbiorze nie brakuje również śladów artystów estrady, czego przykładem jest chociażby dedykacja Mieczysława Fogga.

Wspomniane w artykule zbiory to tylko namiastka tego, co w istocie znajduje się w kolekcji książnicy. Zapraszamy Państwa do samodzielnego odkrywania niezwykłych skarbów wiedzy i wiary, które kryją się na półkach Biblioteki Teologicznej, gdzie każdy egzemplarz opowiada własną historię i przybliża do głębszego zrozumienia zarówno przeszłości, jak i współczesności. Czekamy na Was przy ul. Wita Stwosza 17.

Materiał i inspirację do niniejszego artykuły stanowił jubileuszowy katalog Skarby Biblioteki Teologicznej w Katowicach. 100-lecie książnicy / Treasures of the Theological Library in Katowice. 100th anniversary of the Library, Oprac. A. Góralska, J. Zawisza, Katowice 2024, ss. 16.