W ostatnich dziesięcioleciach na skutek pojawiających się chorób, nadmiernej eksploatacji zasobów przyrody i zachodzących globalnych zmian wiedza na temat nierozerwalnych powiązań pomiędzy zdrowiem ludzkim (human health) a środowiskiem przyrodniczym gwałtownie rośnie. Od końca XX wieku usługi świadczone przez właściwie funkcjonujące ekosystemy (ecosystem services) na rzecz człowieka stały się przedmiotem badań naukowych i analiz z zakresu ekologii, ochrony przyrody, ekonomii oraz nauk społecznych.

Różnorodność siedlisk jako efekt uboczny eksploatacji surowców mineralnych

Gdyby rozważyć to, co jest niezbędne do życia człowiekowi, począwszy od powietrza, którym oddycha, i wody, którą spożywa, po rekreację i naturalne piękno, okaże się, że jego zdrowie i dobrostan* wprost zależą od stanu środowiska naturalnego.

W Milenijnej ocenie ekosystemów (Millennium Ecosystem Assessment, MEA, 2005) – opracowaniu przygotowanym pod auspicjami ONZ – wskazano, że główne usługi ekosystemowe związane z funkcjonowaniem ludzi to woda słodka, żywność, surowce, leki, obieg składników pokarmowych, oczyszczanie ścieków, regulacja chorób zakaźnych i klimatu oraz rekreacja. Dostęp człowieka do biotycznych i abiotycznych elementów środowiska przyrodniczego minimalizuje zagrożenia zarówno dla zdrowia fizycznego, jak i psychicznego ludzi. Wykazano, że bezpośredni kontakt z fragmentami dzikiej przyrody i usługami ekosystemowymi przyczynia się do popra wy funkcjonowania układu odpornościowego, nastroju i koncentracji, przy jednoczesnym zmniejszeniu stresu, a w konsekwencji spodziewanej redukcji występowania chorób w wielkich ośrodkach miejsko-przemysłowych Europy.

Przez dziesiątki lat usługi ekosystemów wydawały się niewyczerpywalne i dostępne bezpłatnie, wraz z rosnącą populacją globalną rosła i rośnie jednak presja człowieka wywierana na ekosystemy. Wylesienia, ekspansja rolnicza, urbanizacja, wydobycie i spalanie paliw kopalnych czy rozprzestrzenianie się gatunków inwazyjnych zaburzają stabilność naturalnych ekosystemów, zagrażają dostępności i jakości usług ekosystemowych i kondycji oraz zdrowiu środowiska przyrodniczego (environmetal health). Jeżeli zaburzone ekosystemy nie będą zaspokajać potrzeb społeczeństw, będzie to miało wpływ na dostęp do leków, środki utrzymania, dochody, lokalną migrację, a nawet na konflikty społeczne i polityczne.

Zbiorowisko ruderalne z nawłocią kanadyjską spontanicznie wykształcające się na nieużytkach w Dolinie Górnika (Chorzów) |

Wydaje się, że w świadomości ludzi funkcjonuje stereotyp: skoro procesy naturalne, dzięki którym ekosystemy świadczą usługi, dostępne są za darmo, to nie mają wartości ekonomicznej, mogą zatem być uznawane za bezwartościowe. Ten zgubny sposób myślenia obecnie zmienia się dzięki wskazywaniu na to, jak istotną wartość z punktu widzenia gospodarczego stanowi kapitał naturalny (natural capital).

Wprawdzie nie możemy płacić bezpośrednio za usługi świadczone przez ekosystemy, ale ponosimy znacznie większe koszty ich utraty. Wydajemy, niejednokrotnie, zawrotne środki na budowę i eksploatację urządzeń do oczyszczania ścieków, zwiększoną zachorowalność, utratę żyzności gleby czy obniżone plony z powodu wymierania zapylaczy.

Jeżeli podstawą funkcjonowania naturalnych ekosystemów zapewniających niezliczone usługi jest różnorodność biologiczna, to należy utrzymywać zdrowe i różnorodne ekosystemy, wystarczająco elastyczne i odporne na zaburzenia.

Dziś większość ekosystemów została natomiast przekształcona bezpośrednio lub pośrednio przez człowieka – czy to przez nieumyślne lub umyślne wprowadzenie nowych gatunków powodujących zmiany w ich funkcjonowaniu, degradację elementów abiotycznych, np. wody przez nadmierne nawożenie czy działalność przemysłową. W efekcie tych działań powstały „nowe” ekosystemy (novel ecosystems) niosące nowy potencjał usług ekosystemowych z jednej strony, a wymagające nowych podejść w zarządzaniu nimi z drugiej.

„Nowy” ekosystem – zbiornik w niecce osiadania (Sosnowiec)

Licznie występujące na Śląsku zwały skały płonnej, zbiorniki w obniżeniach terenu czy ekosystemy miast spełniają kryteria przyjęte w koncepcji i można je uznać za elementy novel ecosystems znacząco wzbogacające krajobraz aglomeracji miejsko-przemysłowej.

Poznanie mechanizmów funkcjonowania ekosystemów powstałych na skutek szeroko rozumianej eksploatacji surowców mineralnych i wykorzystania uzyskanej kompleksowej interdyscyplinarnej wiedzy o możliwościach przywracania/nadawania im nowych funkcji jest przedmiotem badań realizowanych w Instytucie Biologii, Biotechnologii i Ochrony Środowiska UŚ m.in. przez grupę badaczy zajmujących się funkcjonalną różnorodnością roślinności. Dla efektywnego zagospodarowania, uwzględniającego potencjalnie świadczone usługi ekosystemowe dla człowieka i jego szeroko rozumianego zdrowia naukowcy sugerują korzystanie ze sprawdzonych rozwiązań „opartych na naturze” i jej niedoścignionych zdolnościach adaptacyjnych, pozwalających na przystosowanie się poszczególnych organizmów, jak również całych układów biologicznych do zachodzących zmian w środowisku. Podejście do adaptacji organizmów w rozumieniu recombinant ecosystem – hybrid future poza ich odbudową uwzględnia dodatkowe ko rzyści w wymiarze społecznym, gospodarczym i kulturowym.

Ponieważ korzyści z usług świadczonych przez ekosystemy, jak i ryzyko ich degradacji nie zawsze są wyraźnie widoczne i mogą być w pełni zrealizowane lub zostać utracone po wielu latach, to istotna jest nieustająca dbałość o prawidłowe funkcjonowanie ekosystemów, od których nierozerwalnie zależy zdrowie ludzi.

Wojciech Bierza
Agnieszka Błońska
Agnieszka Kompała-Bąba
Franco Magurno
Teresa Nowak
Andrzej Pasierbiński
Edyta Sierka
Gabriela Woźniak

* Dobrostan człowieka to stan, który powstaje w wyniku odpowiedniego dostępu do podstawowych materiałów niezbędnych do dobrego życia, zapewniających wolność wyboru i działania oraz zdrowie, dobre stosunki społeczne i bezpieczeństwo. Dobrostan zależy od zagregowanej wartości dostarczanych dóbr i korzyści ekosystemowych [definicja WHO].