Studenckie Koło Naukowe Mineralogów Heliodor działa nieprzerwanie od 1983 roku. Założone zostało przez mgr. Jana Rzymełkę (obecnie dr.) i pierwotnie otrzymało nazwę Koła Naukowego Gemmologów. Po niecałym roku istnienia na ówczesnym Wydziale Nauk o Ziemi zorganizowało I Wystawę i Giełdę Minerałów i Skamieniałości. W latach 1990–2006 funkcję opiekuna pełnił mgr Wojciech Krawczyński, który jako student był przewodniczącym koła. Po jego kadencji modyfikacji uległa nazwa koła, a nowym opiekunem został dr Eligiusz Szełęg.

Poszukiwania fluorytu

Beryl należący do grupy krzemianów pierścieniowych to piękny minerał charakteryzujący się szklistym połyskiem i głębokim, zielonym odcieniem przypominającym barwę wody morskiej. Jego wyjątkowość i urok na tyle wzbudziły zainteresowanie Pliniusza Starszego, pisarza rzymskiego z I wieku n.e., że opis berylu zawarł na stronicach swojego dzieła Historia naturalna. Było ono pierwszym poważnym zestawieniem okazów przyrody ożywionej i nieożywionej, w tym także minerałów. Istnieje wiele odmian berylu. Jedną z nich jest heliodor, minerał o krystalicznym żółtym odcieniu, cenny kamień szlachetny. I to właśnie ten kamień członkowie koła postanowili umieścić w jego nazwie.

– Głównym celem naszego koła jest rozwijanie wiedzy i pasji dotyczącej minerałów. Na nasze spotkania zapraszamy pracowników Wydziału i sympatyków, którzy chętnie opowiadają nam o przedmiotach swoich badań, ciekawych minerałach, a także o procesach i warunkach, w jakich powstały. Sami również staramy się propagować zainteresowanie mineralogią i geologią – opowiadają młodzi mineralodzy.

Koło organizuje liczne wyjazdy terenowe, najczęściej w okolice Sudetów, Karpat, Gór Świętokrzyskich i Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Ich częstym kierunkiem są także śląsko-krakowskie złoża cynkowo-ołowiowe i kujawskie złoża soli.

– Od jakiegoś czasu do listy naszych ulubionych miejsc dołączyło Kletno. W październiku zeszłego roku wyruszyliśmy tam eksplorować fluoryt – minerał z gromady halogenków. Występuje on głównie w pegmatytach oraz utworach hydrotermalnych, w niskotemperaturowych żyłach barytowo-fluorytowych, rzadziej w szczelinach skał osadowych, np. dolomitów czy wapieni. W Polsce można go znaleźć w pegmatytach dolnośląskich masywów granitoidowych, na przykład Strzegomia, w pegmatytach Wilczej Poręby (Karpacz niedaleko Jeleniej Góry) w grejzenach Gór Izerskich, w skałach osadowych fliszu karpackiego oraz w żyłach hydrotermalnych, w stanowiskach takich, jak Kowary, Miedzianka, Boguszów, a także wspomniane Kletno. Minerał ten można spotkać w postaci sześciennych, ośmiościennych oraz dwunastościennych kryształów o różnorodnym zabarwieniu. Znane są odmiany w kolorze białym, żółtym, zielonym, niebieskim i fioletowym, w czystej postaci natomiast jest bezbarwny – opowiada Karolina Paszcza, wiceprzewodnicząca koła.

– Podczas naszej wyprawy odwiedziliśmy kamieniołom bazaltu w Lutyni, gdzie prowadziliśmy poszukiwania oliwinów, minerałów skał ultrazasadowych o pięknej, oliwkowozielonej barwie. Gościliśmy ponadto w muzeum nieczynnej kopalni uranu w Kletnie, nad którą Uniwersytet Śląski sprawuje patronat od 2011 roku. Kopalnia położona jest na północnym stoku Żmijowca w masywie Śnieżnika. Wchodząc do wnętrza jej dostępnych rejonów i podążając trasą turystyczno-edukacyjną, czuliśmy się jak przeniesieni do dawnych czasów – wspomina Katarzyna Nowak, członkini koła. – Największe wrażenie zrobiły na nas kolorowe miejscowe minerały, takie jak fluoryt, ametyst, kwarc mleczny, baryt, chalkopiryt, chalkozyn czy malachit. Zobaczyliśmy również stary sprzęt górniczy, dzięki czemu mogliśmy dowiedzieć się, jak ciężką pracę wykonywali górnicy w dawnych czasach.

Wyjazd terenowy do Kletna (woj. dolnośląskie)

Bardzo ciekawa okazała się także ekspozycja szkła uranowego, które wykazuje silną fluorescencję w świetle UV. Do celów przemysłowych najważniejszą rudą uranu jest uraninit występujący często w postaci blendy uranowej. Ruda wydobywana w kopalniach kletnieńskich musiała być poddana wieloetapowej obróbce, zanim zostało z niej wyprodukowane paliwo jądrowe.

Należy wspomnieć, że w 2013 roku SKN Heliodor podjęło współpracę z Kopalnią Uranu Kletno – Podziemna Trasa Turystyczno-Edukacyjna. Działalnością i badaniami przeprowadzanymi przez studentów z Uniwersytetu Śląskiego zainteresowała się Telewizja Polska – TVP Wrocław nakręciła reportaż o poszukiwaniach minerałów z Kletna.

Innym rejonem, do którego lubią jeździć studenci, jest Górny Śląsk, gdzie można napotkać złoża galeny (rudy ołowiu) i sfalerytu (rudy cynku). Ich wydobywaniem zajmowała się zabytkowa kopalnia srebra w Tarnowskich Górach, która w 2017 roku została wpisana na listę UNESCO.

Działalność w kole sprzyja pracy naukowej i osiąganiu sukcesów.

– W roku akademickim 2017/2018 prowadziłam badania dzięki finansowaniu z grantu rektora UŚ. Projekt pt. Warunki i mechanizmy wzrostu kryształów fumaroli antropogenicznych uwzględniał badania terenowe, laboratoryjne oraz prezentację wyników badań na dwóch konferencjach naukowych, w tym jednej międzynarodowej, oraz w międzynarodowym czasopiśmie naukowym. Głównym zadaniem projektu było rozpoznanie mineralizacji fumaroli zwałowiska pogórniczego w Bytomiu, a przede wszystkim opisanie mechanizmów wzrostu faz mineralnych z tego środowiska oraz oszacowanie temperatur, w jakich tworzyły się kryształy – opowiada Katarzyna Nowak – Warto wspomnieć, że w artykule po raz pierwszy zaproponowano mechanizm wzrostu VQS (Vapor-Quasiliquid-Solid) dla naturalnych whiskerów, czyli ekstremalnie wydłużonych kryształów.

W następnym roku akademickim, również w ramach grantu rektora UŚ, studentka wzięła udział w konferencji naukowej „XIX International Meeting on Crystal Chemistry, X-Ray Diffraction and Spectroscopy of Minerals”, na której prezentowała poster (CO3)2-free P-bearing latiumite from esseneite paralava of the Hatrurim Complex, Negev Desert, Israel. Konferencja odbywała się w Rosji na Półwyspie Kolskim. Obiektem badań w projekcie był latiumit – minerał, który występuje w paralawach skał pirometamorficznych. Do tej pory minerał ten był znaleziony jedynie we Włoszech, a Izrael jest drugim jego stanowiskiem na świecie. Podjęta tematyka badawcza ma szerokie grono odbiorców, nie tylko w obrębie mineralogii, ale także fizyki, chemii ciała stałego oraz materiałoznawstwa. Była ona możliwa dzięki współpracy z tutorami z Instytutu Nauk o Ziemi UŚ – dr hab. Iriną Galuskiną i prof. dr. hab. Evgenym Galuskinem.

Ważnym przedsięwzięciem koła są giełdy minerałów i skamieniałości organizowane w Instytucie Nauk o Ziemi w Sosnowcu.

– Od samego początku nasze koło organizuje wystawy kamieni szlachetnych. Chcemy dzielić się zainteresowaniami i pochwalić naszymi znaleziskami – opowiada przewodniczący koła Kamil Linnert. – Ekspozycji zawsze towarzyszą wykłady. Do wygłoszenia prelekcji zapraszamy profesorów, którzy pasjonują się mineralogią, minerałami i kamieniami szlachetnymi.

– Podobnym wydarzeniem jest Śląski Festiwal Nauki KATOWICE, w którym Studenckie Koło Naukowe Heliodor uczestniczy od samego początku – dodaje Karolina Paszcza. – W tym roku postanowiliśmy zaprezentować atrakcje zarówno dla młodszych, jak i starszych gości. Stoisko zostało podzielone na dwie części. W jednej części dzieci mogły poczuć się jak prawdziwi poszukiwacze. W dużych kuwetach wypełnionych piaskiem poszukiwały minerałów zaopatrzone w odpowiednie rękawice, a następnie przy użyciu lupy binokularnej mogły na własne oczy zobaczyć mikrokryształy.

– Stoisko dla starszych wyglądało bardziej tradycyjnie  – kontynuuje Wioletta Lis. – Były to przeszklone gabloty przedstawiające minerały z ich krótkim opisem. W niektórych z nich umieściliśmy również pospolite produkty codziennego użytku: proszek do prania, pastę do zębów, gips, cement czy ołówek. Obok nich znajdowały się minerały, z których produkty te zostały wykonywane.

Działalność w kole skupia się na rozwijaniu pasji jego członków, jakimi są mineralogia oraz nauki pokrewne: krystalografia, geochemia i petrologia. Organizują pokazy i prelekcje mineralogiczne, a także uczestniczą w konferencjach naukowych. Szczególnie cenią sobie wyjazdy terenowe, podczas których mają możliwość zapoznania się z pracą mineraloga, geologa czy przyrodnika w terenie. Są one także źródłem pozyskiwania okazów mineralogicznych, które niejednokrotnie stanowiły tematy prac naukowych. Zgodnie twierdzą, że świat minerałów jest fascynujący, a działanie w kole to ciekawe doświadczenie.