Jak juz wspomnialem w pierwszej czesci artykulu, wyzsze uczelnie sa finansowane z dwoch glownych zrodel: z Ministerstwa Edukacji Narodowej (MEN) i Komitetu Badan Naukowych (KBN).

O sposobie finansowania uczelni przez MEN pisalem w poprzednim numerze Gazety Uniwersyteckiej.

Teraz postaram sie wyjasnic zasady finansowania ze zrodel KBN-u. KBN finansuje badania naukowe w czterech podstawowych formach:

1. dzialalnosc statutowa jednostek naukowych i jednostek badawczo rozwojowych,

2. badania wlasne szkol wyzszych,

3. projekty badawcze (granty),

4. specjalne programy i urzadzenia badawcze.

Dwie ostatnie formy finansowania nie beda tutaj rozpatrywane. O grantach kazdy z nas wie dostatecznie duzo i jest to raczej sprawa "indywidualna" naukowcow. Z kolei czwarta forma finansowania to szczegolny program badan bedacy czescia programu miedzynarodowego lub miejsce badawcze o ogolnokrajowym znaczeniu (np. laboratorium, ktore posiada unikatowe urzadzenie). Nas interesowac beda sposoby finansowania dzialalnosci statutowej i badan wlasnych. Te formy sa zrodlami pieniedzy, ktore sa do naszej bezposredniej dyspozycji. My wiemy, jakimi sumami dysponujemy (w odroznieniu od funduszy na dzialalnosc dydaktyczna, ktore podobno sa, lecz jak wykazuje praktyka, bezposredniego dostepu do nich nie mamy).

DZIALALNOSC STATUTOWA

Fundusze na dzialalnosc statutowa sa przyznawane podstawowym jednostkom organizacyjnym szkol wyzszych. O tym co jest podstawowa jednostka, stanowi statut uczelni. U nas jest to wydzial. Ale mozna byloby to zmienic w statucie. Np. podstawowymi jednostkami moglyby byc instytuty oraz katedry. Wowczas pieniadze na dzialalnosc statutowa bylyby przydzielane bezposrednio na te jednostki.

Przy okreslaniu ilosci pieniedzy na powyzsza dzialalnosc (kwote te oznacze przez Stat) brane sa pod uwage trzy skladniki:

                Stat = Ku + Kw + Kb,                             (1)

gdzie

Ku - fundusze zwiazane z kosztami utrzymania jednostki (koszty eksploatacji budynkow, nosnikow energii, amortyzacji aparatury, itd. ). Wysokosc tych kosztow zalezy od charakteru jednostki. Np. wydzialy posiadajace laboratoria maja wyzsze koszty utrzymania. W naszej uczelni potraca sie 30% globalnej sumy (1) na ten cel (tzw. narzut 30% do dyspozycji Rektoratu).

Kw - fundusze, wysokosc ktorych zalezy od poziomu naukowego jednostki. Na podstawie corocznego sprawozdania zwanego potocznie ankieta statutowa KBN ustala dla danej jednostki (czasami dla instytutow i katedr) wskaznik poziomu naukowego Q czyli kategorie jednostki: A, B, C. Fundusze Kw sa proporcjonalne do wskaznika Q i "przeliczeniowej" liczby N osob uczestniczacych w badaniach naukowych. Mozna to zapisac wzorem:

                    Kw = Q X N                                  (2)

Z kolei liczba "przeliczeniowa" zalezy od stanu kadry:

          N = Prof + Hab + 0. 7 X Dr + 0. 4 X Poz                 (3)

gdzie Prof to liczba osob z tytulem profesora, Hab to liczba osob ze stopniem doktora habilitowanego, Dr to liczba osob ze stopniem doktora i Poz to liczba pozostalych pracownikow bioracych udzial w badaniach. Zwrocmy uwage, ze tutaj profesorowie i doktorzy habilitowani sa oceniani na tym samym poziomie. 10 "samodzielnych" daje taki sam wklad do sumy we wzorze (3) jak 14 doktorow lub 25 pozostalych pracownikow.

Z kolei wskaznik Q ma wartosci:

dla kategorii A     Q = od 1. 1 do 1. 2
dla kategorii B     Q = od 0. 9 do 1. 0
dla kategorii C     Q = od 0. 5 do 0. 7 

Dokladne wartosci tych liczb sa ustalane przez KBN na podstawie danych zawartych w ankiecie statutowej.

Ostatnim skladnikiem w sumie (1) sa koszty badan Kb. Zalicza sie do nich koszty zakupow aparatury badawczej, materialow, odczynnikow, koszty publikacji, uslugi obce, koszty wspolpracy miedzynarodowej. Na wysokosc nakladow na ten cel wplywa kwota zakupow aparatury w roku poprzedzajacym zlozenie ankiety statutowej oraz kategoria jednostki: odpowiednie kwoty sa mnozone przez wskaznik poziomu naukowego Q.

W naszym Uniwersytecie jednostki maja najczesciej kategorie B lub C. W biezacym roku jedynie Instytut Fizyki oraz Katedra Psychologii Ogolnej i Psychologii Pracy otrzymaly kategorie A. Jednostki, ktore nie zostaja zaliczone do jednej z trzech powyzszych kategorii A, B lub C, nie otrzymuja zadnych funduszy na badania statutowe. W naszej uczelni jest kilka takich jednostek. Czy sa to najslabsze jednostki? Nie czuje sie kompetentny do wydawania kategorycznych sadow na ten temat.

Wydaje mi sie, ze jedna z przyczyn nieotrzymania kategorii moze byc przygotowanie ankiety statutowej niezgodnie z wymogami KBN-u oraz nieuwzglednienie wszystkich osiagniec jednostki. Np. przygotowanie wykazu publikacji wymaga solidnosci wszystkich autorow prac naukowych. Znane sa przypadki, ze niektorzy pracownicy nie dostarczaja kompletnych danych lub niektorzy ludzie odpowiedzialni za przygotowanie ankiety nie aktualizuja ja dostatecznie dobrze. Przygotowanie ankiety dla Instytutu Fizyki zajelo mi w tym roku prawie dwa miesiace czasu: caly lipiec, czesc sierpnia i wrzesnia. Najwiekszym problemem bylo skompletowanie danych z poszczegolnych Zakladow. Nie sprzyjal temu okres urlopowy. Czesc kierownikow Zakladow przygotowala niepelne dane lub zle przygotowala czesc ankiety dotyczaca merytorycznego sprawozdania z zadan badawczych i wyjechala na urlop.

Sadze, ze nalezy takze zwracac sie do odpowiednich Komisji KBN-u przedstawiajac dobrze przygotowane odwolanie. Przykladem niech tu bedzie odwolanie przygotowane przeze mnie w listopadzie ubieglego roku. Skutek byl taki, ze KBN zmienil Instytutowi Fizyki kategorie B na kategorie A. Przez to w tym roku mamy znacznie wiecej pieniedzy niz w roku ubieglym.

BADANIA WLASNE

Fundusze na badania wlasne przyznawane sa uczelni (a nie poszczegolnym jej jednostkom). Sa one przeznaczone na:

1. rozwoj naukowy kadry;

2. ksztaltowanie specjalizacji naukowych w uczelni.

Obecnie pieniadze te sa dzielone w naszej uczelni nastepujaco: 15% od calosci to narzut (koszty uzytkowania pomieszczen, energii, wody, itd. ), pozostale pieniadze to: 20% - rezerwa JM Rektora i 80% - do bezposredniej dyspozycji Wydzialow. Podzial na poszczegolne Wydzialy jest przeprowadzany wedlug zasad opracowanych przez Senacka Komisje do Spraw Nauki.

Wielkosc funduszy na badania wlasne jest przyznawana wedlug nastepujacego wzoru

                               Na            Dr + 3 X Hab
     BW = Dot X Ws X (0. 3 X - ------ + 0. 7 X - --------------      (4) 
                            Suma(Na)         Suma(Dr+ 3 X Hab)

gdzie BW to fundusze na badania wlasne dla danej uczelni, Dot to dotacja na wszystkie uczelnie MEN, Ws to pewien wspolczynnik zalezny od rodzaju uczelni (uniwersytet, politechnika, szkola rolnicza, itd. ) i kosztochlonnosci badan w danej uczelni.

Dalsze symbole to:

Na - liczba nauczycieli akademickich w danej uczelni,

Suma(Na) - liczba nauczycieli akademickich we wszystkich uczelniach,

Dr i Hab - liczba zakonczonych przewodow doktorskich i habili- tacyjnych pracownikow danej uczelni w ciagu ostatnich trzech lat,

Suma(Dr+3QHab) - jak wyzej, tylko we wszystkich uczelniach razem.

We wzorze (4) liczba nauczycieli akademickich jest z waga 0. 3, natomiast druga liczba jest z waga 0. 7. Oznacza to, ze promowany jest rozwoj kadry naukowej. Najwyzej sa cenione (i finansowane) habilitacje pracownikow. Sa one 3 razy wyzej cenione niz doktoraty. Natomiast nie sa doceniane profesury belwederskie. Zwrocmy uwage na fakt, ze w funduszach na badania wlasne uzyskiwanie tytulu profesora (belwederskiego) nie jest w ogole promowane. Profesor daje taki sam wklad finansowy jak asystent: jest to uwzglednione w liczbie Na. Powyzsze zasadu podzialu pieniedzy obowiazywaly w 1992 i 1993 r.

Aby miec poglad na temat wielkosci roznych funduszy, o ktorych tu byla (i nie byla) mowa, przytocze kilka liczb zaczerpnietych ze sprawozdania finansowego naszego Uniwersytetu za 1993 r. Ogolem przychody naszej uczelni wyniosly okolo 360 mld zl. Na to skladalo sie 245 mld dotacji z MEN-u, 54 mld (sic!) to oplaty za zajecia dydaktyczne, 9.5 mld to dzialalnosc statutowa (wg danych KBN-u to kwota 8.5 mld, patrz Sprawy Nauki, suplement 4'94), 7.3 mld to badania wlasne, ponad 9 mld to granty. Jak to bylo w innych uniwersytetach? Dla przykladu, niech to bedzie dzialalnosc statutowa: Uniwersytet Warszawski - 43 mld, Uniwersytet Jagiellonski - 26 mld, Uniwersytet im. A. Mickiewicza - 26 mld, Uniwersytet Gdanski - 13 mld, Uniwersytet w Lublinie - 14.6 mld, Uniwersytet w Lodzi - 21 mld, Uniwersytet w Toruniu - 11.6 mld, Uniwersytet Wroclawski - 20 mld.

Odpowiedz na pytanie zawarte w tytule artykulu tkwi w zrozumieniu zasad rozdzielania pieniedzy w MEN-ie czy w KBN-ie. Jezeli dobrze zrozumiemy te zasady i zasady te beda stabilne w dluzszym okresie czasu lub nie beda radykalnie zmieniane lecz tylko udoskonalane, wowczas poprawa finansowa uczelni moze nastapic tylko poprzez dzialania wielotorowe: z jednej strony odpowiednie dzialania naszych wladz uczelnianych (np. polityke zatrudnieniowa, polityke stypendiow habilitacyjnych i doktorskich), z drugiej strony poprzez nasza aktywnosc naukowa (uzyskiwanie stopni i tytulu naukowego, dzialania na rzecz podwyzszenia kategorii instytutow i katedr, itd.).