Cieszyński Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego gromadzi jedyne w Polsce i Europie zbiory materiałów etnograficznych dotyczące polskiej kultury wiejskiej drugiej połowy XX wieku. Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego (PAE) – bo o nim mowa – zawiera wielotysięczne kwestionariusze, ankiety, fotografie, mapy oraz inne archiwalia stanowiące istotną część polskiego dorobku etnologicznego. Większość z nich to papierowe notatniki, które z czasem zaczęły ulegać stopniowej degradacji. Jedynym sposobem zabezpieczenia się przed utratą tych danych jest ich stopniowa digitalizacja, opracowanie naukowe oraz publikacja na platformie Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego (www.archiwumpae.us.edu.pl).

Jedna z ankiet PAE zawierających zielniki

Dzięki działaniom cieszyńskich badaczy możemy dziś wirtualnie poznawać unikatowe zapisy etnograficzne pochodzące z badań terenowych prowadzonych w całej Polsce przez kilka dekad. Współczesny użytkownik internetu bez wychodzenia z domu może dowiedzieć się o tym, jakie dziko rosnące rośliny zbierano dawniej w celach pokarmowych i leczniczych w różnych stronach kraju, jak ubierano zmarłego i czego zakazywano kobiecie ciężarnej. Do tej pory w cieszyńskiej pracowni atlasowej udało się zdigitalizować 15 tysięcy obiektów (dane z 2024 roku). Tworzą one sześć interesujących kolekcji etnograficznych.

Największy projekt polskiej etnologii po II wojnie światowej, który wciąż trwa

Historia Polskiego Atlasu Etnograficznego rozpoczyna się pod koniec 1945 roku. Na XXI Walnym Zgromadzeniu Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w Lublinie zwrócono uwagę na potrzebę opracowania atlasu etnograficznego obejmującego współczesne granice Polski (łącznie z ziemiami zachodnimi i północnymi). Z czasem ustalono, że PAE opierać się będzie na sieci tzw. stałych punktów badawczych (338 wsi). Podstawą analizy stały się badania ankietowe i terenowe, uzupełniane o dane z literatury etnograficznej, muzeów i archiwów. Na ich podstawie przez dekady powstawały kolejne mapy i komentarze ukazujące zróżnicowanie kulturowe Polski w formie przestrzennej. Do tej pory wydano 770 map (w tym zeszyty I–VI PAE); pozostałe, nieopublikowane kartogramy znajdują się w Archiwum PAE (zeszyty VII–IX).

W jaki sposób Archiwum PAE znalazło się w Cieszynie? Materiały PAE stanowiące własność Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w 1998 roku przeniesiono z Wrocławia do cieszyńskiej filii Uniwersytetu Śląskiego (obecnie Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji) celem kontynuacji prac atlasowych. Od 1998 roku formalnym opiekunem zbiorów i kierownikiem Pracowni PAE jest Zygmunt Kłodnicki, który z pomocą studentów i studentek kończy badania terenowe w północno- wschodniej Polsce. Pod jego redakcją w latach 2002–2013 opracowano siedem tomów „Komentarzy do Polskiego Atlasu Etnograficznego” poświęconych wiedzy i wierzeniom ludowym, obrzędowości narodzinowej i weselnej oraz pomocy sąsiedzkiej. W 2017 roku opiekę nad zbiorami atlasowymi przejęła Agnieszka Pieńczak, a trzy lata później Anna Drożdż została redaktorką „Komentarzy do Polskiego Atlasu Etnograficznego”.

Zbiory cieszyńskiego Archiwum PAE są bogate i różnorodne. Gromadzą wielotysięczne kwestionariusze, ankiety, fotografie, mapy oraz inne archiwalia stanowiące istotną część polskiego dorobku etnologicznego. Najwięcej danych źródłowych pozyskano z kwestionariuszy wywiadu obejmujących dwanaście tematów głównych – na ich podstawie przez ponad cztery dekady (sic!) realizowano badania. W materiałach atlasowych znajdziemy interesujące informacje dotyczące codzienności mieszkańców wsi nie tylko tzw. rdzennej Polski, ale też obszarów, na których w wyniku powojennych zmian doszło do przerwania ciągłości kulturowej (tzw. ziemie zachodnie i północne). Większość z tych archiwaliów ma unikatową wartość dokumentacyjną, jednak wciąż jest szerzej nieznana w obiegu naukowym i pozanaukowym.

Od 2014 roku dzięki kolejnym dofinansowaniom Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach NPRH pod kierunkiem A. Pieńczak trwają długofalowe prace związane ze stopniową digitalizacją, opracowaniem naukowym i udostępnianiem materiałów PAE na stronie Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego (www.archiwumpae.us.edu.pl). Podejmowane od dekady działania badawcze mają na celu ochronę i zachowanie wiedzy o dziedzictwie kulturowym wsi polskiej poprzez udostępnianie materiałów Pracowni PAE szerokiemu gronu odbiorców. Polski Atlas Etnograficzny można określić zatem największym projektem polskiej etnologii po II wojnie światowej, który wciąż trwa.

„Żywokost na miedzach lub innych miejscach otaczany będzie opieką…”

Znaczącą wartość historyczną i poznawczą wśród zbiorów atlasowych mają ankiety dotyczące zbieractwa roślin dziko rosnących w celach pokarmowych i leczniczych, zawierające często okazy zielnikowe. Jest to zbiór etnobotaniczny pozyskiwany w sposób systematyczny, stąd też jest unikatowy na skalę europejską, co wielokrotnie podkreślał etnobotanik Łukasz Łuczaj. Ankiety są efektem pierwszych badań atlasowych prowadzonych początkowo przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. To najstarsze materiały (lata 1947–1953) zbierane w 239 miejscowościach za pomocą specjalnych kwestionariuszy rozsyłanych do przedstawicieli wybranych wsi (np. sołtysów, duchownych, urzędników czy osób innych profesji). Do każdej z nich wysyłano łącznie cztery ankiety, jednak nie wszystkie wracały. Jakość pozyskanego w ten sposób materiału jest różna (niektóre ankiety wypełniono częściowo, zdarzały się też puste), ale mimo braków zebrano sporo cennych informacji dotyczących zastosowania dziko rosnących roślin przez mieszkańców wsi. Przykładowo w miejscowości Sielsko (niedaleko Łobez) około 1948 roku jeszcze czasem w kwietniu i maju dzieci zbierają lebiodę (Chenopodium album), zwaną we wsi „szczaw dziki”. W czasie II wojny światowej była ona pożywieniem głodowym mieszkańców wsi. Przygotowywano z niej zupę oraz przyprawę do ziemniaków, nie robiono z niej jednak zapasów na zimę. W miejscowości Borsk (niedaleko Chojnic) w podobnym okresie używano odwaru z suszonych korzeni żywokostu (Symphytum officinale L.) jako sprawdzonego środka w przypadku kaszlu, chrypki, plucia krwią, wrzodów żołądka i kiszek, a liście żywokostu przykładano na trudno gojące się rany.

Większość omawianych ankiet była w złym stanie fizycznym, wskazującym na daleko posuniętą degradację. Sporo z nich było mocno zabrudzonych, widoczne były zażółcenia, zacieki, rozdarcia oraz ubytki, część roślin się wykruszyła. Prace konserwatorskie na tak delikatnym materiale były skomplikowane i obejmowały m.in. dezynfekcję obiektów, przygotowanie dokumentacji fotograficznej i opisowej, demontaż ankiet, rozprucie bloków, odłączenie roślin, oczyszczenie mechaniczne kart, ich odkwaszenie, wyprostowanie i uzupełnienie ubytków, ułożenie w składki, zszycie zgodnie z pierwotnym układem, wzmocnienie roślin i umieszczenie ich na właściwych kartach oraz wykonanie zabezpieczających pudeł do przechowywania. W ten sposób uratowano zbiory przed postępującym niszczeniem oraz je zdigitalizowano i opublikowano na platformie Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego celem popularyzacji. Współcześnie obserwuje się zainteresowanie różnych osób szeroko rozumianym survivalem, w tym naturalnymi sposobami zbieractwa i lecznictwa.

„Znane jest wierzenie, że śmierć zapowiada wyjący pies…”

W cieszyńskim archiwum zdeponowano również materiały poświęcone obrzędowości narodzinowej i pogrzebowej. Pierwsze obejmują 339 kwestionariuszy PAE pt. Zwyczaje, obrzędy i wierzenia urodzinowe (lata 1969–1976). W każdym notatniku znajdują się pytania kierowane do mieszkańców wybranych wsi, dotyczące różnych wierzeń, praktyk i zachowań związanych z dzieckiem. Pytania obejmują kilkanaście obszernych zagadnień, takich jak: zakazy izolacyjne stosowane wobec ciężarnej i położnicy, magiczne czynności mające na celu ułatwienie porodu, wróżby dotyczące płci dziecka, rola i znaczenie ludowej akuszerki („babki”), zwyczaje związane z chrztem, motywy wyboru rodziców chrzestnych oraz opowieści wierzeniowe dotyczące pochodzenia dziecka i straszenia go przez rodziców. Przykładowo w Istebnej (niedaleko Cieszyna) wierzono, że kobieta w ciąży nie może patrzeć na pożar, aby dziecko nie miało później na ciele „czerwonych plam” (znamion), a niegrzeczne dzieci straszono mogącym je zabrać „bebokiem” (z opisu wynikało, że była to istota nadprzyrodzona bez głowy, mająca jedną nogę kurzą, a drugą końską).

Drugi omawiany zbiór liczy 349 kwestionariuszy PAE pt. Zwyczaje, obrzędy i wierzenia pogrzebowe (lata 1969–1977). W każdym z nich zawarto pytania dotyczące różnych wierzeń, praktyk i czynności związanych z szeroko rozumianą obrzędowością pogrzebową. Pytania obejmują kilkanaście tematów, takich jak: zapowiedzi śmierci, sposoby ułatwiające zgon, wyobrażenia ludowe o śmierci i duszy, ubiór zmarłego, wyposażanie zmarłego, czuwanie przy zwłokach, zwyczaje związane z wyprowadzaniem zwłok na cmentarz, poczęstunek po pogrzebie, żałoba, opieka nad grobem, trumna. Przykładowo w Rybnie (niedaleko Wejherowa) wierzono, że śmierć zapowiada pies wyjący z głową do ziemi, podobnie jak kruk, sowa czy kracząca wrona kręcące się koło domu. Dowiadujemy się także, że dawniej w tej wsi zmarłemu starszemu mężczyźnie wkładano do trumny tabakierkę z tabaką i fajkę z tytoniem, a na kolanach kładziono mu czapkę, którą nosił za życia.

Warto podkreślić, że w każdym notatniku zamieszczono takie same pytania, zatem uzyskane dane są porównywalne. Nie zawsze otrzymywano szczegółowe odpowiedzi, mimo to w różnych stronach Polski zebrano sporo interesujących danych na temat obrzędowości narodzinowej i pogrzebowej drugiej połowy XX wieku. Niektóre osoby badane sięgały pamięcią jeszcze do początków stulecia, co zwiększa unikatowość i wartość dokumentacyjną pozyskanych w ten sposób materiałów etnograficznych.

Większość omawianych kwestionariuszy nie była w dobrym stanie. Wynikało to głównie z zastosowania do ich produkcji kwaśnego papieru, który z czasem spowodował zażółcenia stron i osłabienie materiału. Dawność papieru, częste użytkowanie i wcześniejsze nadmierne nasłonecznienie w Pracowni PAE doprowadziły do tego, że okładki wielu kwestionariuszy były naderwane, a nazwy i sygnatury wsi – zapisane niegdyś ołówkiem lub mazakiem – stały się nieczytelne. Prace konserwatorskie polegały wpierw na masowym odkwaszeniu tych i innych naszych materiałów w Klinice Papieru w Krakowie, co zatrzymało degradację papieru. Następnym krokiem była oprawa introligatorska polegająca na wzmocnieniu całości poprzez dodanie nowych, twardych okładek oraz wytłoczenie na ich grzbietach poprawnych sygnatur i nazw miejscowości. Po digitalizacji zbiorom nadano nowe numery inwentarzowe i wprowadzano je do bazy Cyfrowego Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego (październik–grudzień 2023 roku).

„Bocian to przemieniony człowiek…”

Działalność atlasowa polega na dokumentowaniu (pozyskiwaniu materiału w terenie, kwerendach muzealnych i bibliotecznych) oraz interpretowaniu danych (opracowywaniu systematyk obejmujących różne formy i odmiany zjawisk, tworzeniu map i wnioskowaniu na ich podstawie). Efektem są uporządkowane systematycznie dane, które nanosi się na mapy podkładowe (najczęściej techniką punktową), ukazując zróżnicowanie kulturowe badanych zjawisk w formie przestrzennej i chronologicznej. Szczególnie cenne są mapy obrazujące żywotność zjawisk kulturowych, jednak nie zawsze daje się je opracować.

Do tej pory opracowano ponad 1000 map atlasowych ukazujących wybrane aspekty kultury wsi polskiej drugiej połowy XX stulecia; sporo z nich opublikowano (770 map). Celem podjętych działań digitalizacyjnych było stworzenie jednej, spójnej kolekcji wydanych do tej pory map. Zawarto na nich różne elementy kultury wiejskiej. Do digitalizacji i opracowania naukowego przewidziano 770 map pochodzących z dwóch źródeł. Pierwsze to siedem atlasów wydawanych przez Instytut Historii Kultury Materialnej (372 map), zawierających głównie mapy dotyczące rolnictwa, hodowli, budownictwa, pożywienia, odzieży, transportu i komunikacji oraz innych artefaktów. Przykładowa mapa dotyczy lokalizacji piwnic i zasięgu występowania nazwy „sklep”, która dawniej oznaczała piwnicę pod budynkami (mapa 176, karta LXXXVI). Można z niej m.in. odczytać, w których miejscach w Polsce przeważały piwnice pod budynkami, a gdzie częściej lokowano te wolno stojące. Drugie źródło danych stanowią mapy publikowane w serii „Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego” (398 map), dotyczące głównie wierzeń ludowych, pomocy sąsiedzkiej i obrzędowości rodzinnej. Jedna z nich przykładowo obrazuje wierzenia dotyczące powstania bociana. W niektórych częściach kraju podawano, że bocian powstał z człowieka (mapa 45, „Komentarze do PAE”, t. 6), który za karę za swoją niefrasobliwość (np. zbytnią ciekawość) został zamieniony właśnie w tego ptaka. Zapewne dlatego zwracano się do bociana ludzkim imieniem (np. Wojciech).

Obiekty, których często nie ma już w krajobrazie kulturowym

W cieszyńskiej pracowni atlasowej znajdują się również dwie obszerne kolekcje fotograficzne. Pierwsza pochodzi z wieloletnich badań terenowych (lata 1954–1971) i składa się z 12 181 niewielkich kart inwentarzowych zawierających czarno-białe fotografie. Zdjęcia wykonywane przez ponad 60 osób dotyczą przeważnie kultury materialnej – widzimy na nich drewniane wozy, formy zaprzęgu końskiego, narzędzia gospodarskie czy tradycyjne budownictwo wiejskie. W przypadku tego zbioru niezbędne były prace konserwatorskie – konieczne było czyszczenie kart inwentarzowych za pomocą specjalistycznych gąbek i gumek, przyklejanie bądź podklejanie fotografii odstających od kart przy użyciu kleju na bazie roztworu akrylu i wody, usuwanie metalowych, często zardzewiałych zszywek, którymi były przytwierdzone niektóre z odbitek. Działania te pozwoliły na późniejszą digitalizację, redakcję cyfrową i publikację zbioru (maj 2015 – listopad 2016).

Druga kolekcja jest pokłosiem wieloletnich zainteresowań profesora Zygmunta Kłodnickiego, znawcy kultury wsi polskiej drugiej połowy XX wieku. Stanowi ona część ogólnego prywatnego archiwum fotograficznego badacza (do digitalizacji wybrano 1198 sztuk). Zdjęcia powstawały w trakcie jego prywatnych wyjazdów terenowych, niekiedy podczas badań atlasowych (lata 1960–1987). Na niektórych widnieją członkowie najbliższej rodziny badacza, jego znajomi i przyjaciele. Autor dokumentuje codzienność wsi polskiej, w tym funkcjonujące jeszcze elementy tradycyjne (takie jak: budownictwo, narzędzia rolnicze, rybackie), momentami zwraca uwagę na współczesne konteksty życia w socjalistycznej Polsce. W przypadku tego zbioru nie były potrzebne prace konserwatorskie – materiały były dobrze zabezpieczone w specjalnych obwolutach do przechowywania negatywów.

Omawiane kolekcje fotograficzne posiadają unikatowy walor dokumentacyjny, gdyż wiele z utrwalonych na nich obiektów nie istnieje już w krajobrazie kulturowym wsi polskiej.

Plany na przyszłość

Sporo dokumentacji dostępnej w cieszyńskim Archiwum PAE czeka na opracowanie naukowe. W najbliższych latach zakłada się digitalizację, redakcję cyfrową i udostępnienie w internecie blisko 1000 obszernych kwestionariuszy poświęconych ludowej kulturze materialnej, obrzędowości weselnej i demonologii ludowej (zależnie od uzyskanego dofinansowania). Wprowadzenie tych danych do bazy Cyfrowego Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego zapewni dostęp do niemal 130 tysięcy stron kolejnych unikatowych zapisów etnograficznych z różnych stron kraju. Warto podkreślić, że wartość dokumentacyjna materiałów atlasowych wydaje się szczególnie istotna dla zachowania wiedzy o dziedzictwie kulturowym wsi polskiej – zarówno dla społeczności lokalnych poszukujących źródeł własnych korzeni kulturowych, jak i różnych badaczy zajmujących się kulturą wsi polskiej. Polski Atlas Etnograficzny staje się dzięki temu coraz bardziej rozpoznawalny w kręgach osób zainteresowanych zróżnicowaniem kulturowym Polski w jej historycznym aspekcie.

Dofinansowano z programu „Popularyzacja nauki” w ramach Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024