Przez dwa dni, 27 i 28 czerwca 2023 roku, w murach Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach odbywał się II Kongres Historyków Języka. Organizatorami tego ważnego dla środowiska naukowego wydarzenia byli pracownicy Instytutu Językoznawstwa: prof. dr hab. Magdalena Pastuch, dr hab. Mirosława Siuciak, prof. UŚ, dr hab. Barbara Mitrenga, prof. UŚ, dr hab. Jarosław Pacuła, prof. UŚ, dr Beata Kiszka-Pytel, dr Kinga Wąsińska. Jak sugeruje nazwa wydarzenia, była to już druga okazja do tak gremialnego spotkania badaczy zajmujących się dziejami języka i językoznawstwa. Pierwszy kongres odbył się w 2016 roku i – zgodnie z założeniem – kolejny zjazd miał być zorganizowany po pięciu latach. Niestety, pandemia pokrzyżowała plany, dlatego dopiero w tym roku do Katowic zjechali znawcy i pasjonaci lingwistyki diachronicznej.

Komitet organizacyjny II KHJ, od lewej: dr hab. Barbara Mitrenga, prof. UŚ, dr Beata Kiszka-Pytel, dr Kinga Wąsińska, dr hab. Mirosława Siuciak, prof. UŚ, dr hab. Jarosław Pacuła, prof. UŚ i prof. dr hab. Magdalena Pastuch

Podobnie jak w 2016 roku i tym razem KHJ stanowił doskonałą okazję do dyskusji nad dokonaniami i wyzwaniami naukowymi dyscypliny, refleksji nad kondycją językoznawstwa diachronicznego, jego możliwościami, ograniczeniami i miejscem we współczesnej lingwistyce. Podobnie też do poprzedniego zjazdu, w tegorocznym wydarzeniu wzięli udział przedstawiciele wielu liczących się w kraju i za granicą instytucji naukowych. W sumie w Kongresie uczestniczyło ponad stu referentów.

Wydarzenie zostało uroczyście otwarte przez władze naszej Uczelni. Zaproszenie do udziału w inauguracji skierowano także do władz samorządowych.

Kongres rozpoczynały obrady plenarne. Profesor Bogusław Dunaj (UJ) wygłosił referat zatytułowany O potrzebach i kierunkach badań historycznojęzykowych. Językoznawca nie tylko polemizował z teoriami, koncepcjami już istniejącymi, ale nade wszystko wyeksponował luki w badaniach historycznojęzykowych, wskazując jednocześnie istniejące już podstawy do tego, by owe białe plamy w bliższej i dalszej przyszłości mogły zniknąć. Do tych kwestii odniósł się także profesor Stanisław Dubisz (UW), podkreślając, że wprawdzie od co najmniej dekady na gruncie badań lingwistycznych funkcjonują terminy najnowsze dzieje polszczyzny i najnowsze dzieje języka polskiego, ale wraz z ich pojawieniem się spiętrzyły się problemy związane z chronologizacją i wewnętrzną periodyzacją nazywanego w ten sposób okresu w dziejach języka polskiego. Referent, przedstawiając trzy główne koncepcje z tym związane (Stanisława Dubisza, Ireny Bajerowej i Ewy Woźniak), zaakcentował, że różnią się one w szczegółach co do wskazywanych granic czasowych, kryteriów wydzielania i wewnętrznej periodyzacji.

Ze wspomnianymi referatami korelowało wystąpienie profesor Ewy Woźniak. Badaczka skupiła się na problemie granic historii języka, szczególnie mocno akcentując relacje pomiędzy różnymi subdyscyplinami językoznawstwa diachronicznego. Interesująco brzmiała sformułowana przez referentkę autorska propozycja rozumienia historii języka w relacji do innych obszarów badań językoznawczych. Profesor Woźniak zwróciła również uwagę na rozwój tzw. społecznej historii języka na gruncie nauk historycznych.

Wspólne wystąpienie profesor Magdaleny Pastuch i profesora Tomasza Miki było przede wszystkim sprawozdaniem z prac nad nową syntezą historii języka polskiego. Toczą się one w ramach działań Komisji Historii Języka Komitetu Językoznawstwa PAN. W autorskiej części wystąpienia zostały przedstawione wybrane zagadnienia planowanej syntezy. Profesor Magdalena Pastuch mówiła o zasadniczym problemie lingwistyki diachronicznej, jakim jest rozumienie zmiany językowej, wskazując na podstawowe jej parametry: procesualność i dynamikę. Profesor Mika natomiast skoncentrował się na tematyce rzadziej poruszanej w dotychczasowych opracowaniach, to znaczy na źródłach do badania polszczyzny. Ilustracją Jego rozważań były procesy wernakularyzacji i upiśmiennienia polszczyzny.

Uczestnicy II KHJ podczas jednego z paneli

W pierwszym dniu obrad wygłoszono jeszcze czterdzieści referatów. Obrady odbywały się w dziesięciu sekcjach sprofilowanych tematycznie i problemowo. Trzeba jednak zaznaczyć, że tym sesjom naukowym, choć mniejszym pod względem liczby prelegentów i słuchaczy, towarzyszyły nie mniej ożywione dyskusje niż w przypadku sesji plenarnej, przynosząc wiele istotnych uwag dla rozwiązania zagadnień szczegółowych.

Po wygłoszonych referatach przyszedł czas na udział w wydarzeniach towarzyszących Były nimi prezentacja cennych dzieł ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego oraz wizyta w Muzeum Śląskim. Uczestnicy Kongresu mogli poznać zbiory specjalne gromadzone przez BUŚ – rękopisy, starodruki, zbiory graficzne i kartograficzne, w tym bogato zdobiony ornamentami rękopis łacińskiej Biblii z około połowy XIII wieku zawierający aparat liturgiczny, rękopis cyrylickiej Ewangelii z pierwszej połowy XVII wieku, dzieło Maimonidesa z 1489 roku, Odo misse J. Burcharda ze Strasburga z 1512 roku, Mszał krakowski z 1545 roku oraz bogato ilustrowane drzeworytami Biblię Leopolity z 1575 roku i Postyllę Wujka z 1584 roku. Wizycie w Muzeum Śląskim przyświecało hasło Skond my som? Podczas zwiedzania uczestnicy Kongresu mogli się dowiedzieć, czym zajmowała się Grupa Janowska, dlaczego św. Barbara jest patronką górników, kim był śląski Steve Jobs, gdzie produkowano słynnego malucha, czym jest polterabend. Goście mieli okazję poznać bliżej historię Górnego Śląska, jego zwyczaje, tradycję i zetknąć się z jego kulturą materialną (w tym z unikatową kolekcją Galerii plastyki nieprofesjonalnej i Galerii śląskiej sztuki sakralnej).

Pierwszy dzień Kongresu wieńczył uroczysty bankiet, który zorganizowano na tarasie znajdującym się w budynku Wydziału Humanistycznego. Tutaj wśród dźwięków muzyki dało się także posłyszeć swobodne rozmowy i dalsze dyskusje na tematy podnoszone w referatach.

W drugim dniu Kongresu, 28 czerwca, od rana do południa odbywały się obrady w dziesięciu sekcjach. Z kolei od południa trwał panel dyskusyjny zatytułowany Granice. Głos zabrali w nim: prof. dr hab. Krystyna Kleszczowa (UŚ), prof. dr hab. Maciej Eder (IJP PAN), prof. dr hab. Rafał Molencki (UŚ), prof. dr hab. Artur Rejter (UŚ), dr hab. Dominika Skrzypek, prof. UAM, dr hab. Piotr Sobotka, prof. IS PAN. Znaczna część debaty dotyczyła kwestii fundamentalnych dla językoznawstwa diachronicznego – zasadności wyznaczenia granic badań historycznojęzykowych, konieczności i możliwości współpracy lingwistów zajmujących się przeszłością języka z badaczami reprezentującymi inne dyscypliny nauki, wyzwań dotyczących stosowanych metod i przyjmowanych metodologii w obserwacji przeszłości języka. Żywa, acz – trzeba przyznać – owocna, dyskusja nad podniesionymi problemami spowodowała, że przejście do kolejnego punktu przewidzianego w programie KHJ nastąpiło z pewnym opóźnieniem.

Wydarzenie wieńczące II Kongres Historyków Języka stanowiły obrady plenarne, podczas których wygłoszono cztery referaty. Wystąpienie profesora Artura Rejtera (UŚ) było okazją do dyskusji nad miejscem językoznawstwa historycznego w tzw. nowej humanistyce; profesor Stanisław Koziara (UP) swoim referatem zainicjował rozmowę nad potrzebą nowej syntezy dziejów polszczyzny biblijnej; na konieczność pogłębionych analiz z zakresu stylistyki historycznej zwrócił uwagę profesor Krzysztof Maćkowiak (UZ); z kolei profesor Mirosława Siuciak (UŚ) omówiła dyskurs jako kategorię porządkującą w opisie dziejów polszczyzny.

W słowie podsumowującym Kongres profesor Magdalena Pastuch poinformowała uczestników o koncepcji powołania Rady Kongresu Historyków Języka. Pomysł ten zrodził się w gronie Komitetu Organizacyjnego II KHJ pod wpływem głosów z zewnątrz – ze względu na podkreślaną od dłuższego czasu przez środowisko językoznawcze potrzebę wpisania Kongresu na stałe do kalendarza cyklicznych wydarzeń naukowych oraz deklarowaną przez inne ośrodki naukowe gotowość do włączenia się w prace nad przygotowaniem jego kolejnych edycji.

Referaty wygłoszone podczas II Kongresu Historyków Języka będą publikowane w dwóch kolejnych numerach półrocznika „Forum Lingwistyczne”. Organizatorzy planują również wydanie okolicznościowego tomu, w którym znajdą się rozszerzone abstrakty wszystkich wygłoszonych referatów oraz autoryzowane zapisy dyskusji panelowych.

Organizatorzy II Kongresu Historyków Języka