21 czerwca 2018 roku Instytut Języka Polskiego im. Ireny Bajerowej obchodził 40-lecie swojego istnienia

Lingwistyka po katowicku

Wśród gości licznie zgromadzonych w budynku przy placu Sejmu Śląskiego znaleźli się przedstawiciele władz Wydziału Filologicznego UŚ, znamienici uczeni reprezentujący krajowe ośrodki akademickie oraz obecni i dawni pracownicy Instytutu. 40-letnią historię IJP przedstawiła dr hab. prof. UŚ Mirosława Siuciak, wymieniając najważniejsze daty w dziejach jednostki oraz działania badawcze, które podejmowali naukowcy, budując wysoki poziom Instytutu oraz renomę w kraju i poza jego granicami.

Gości konferencji przywitała dyrektor IJP dr hab. prof. UŚ Mirosława Siuciak
Gości konferencji przywitała dyrektor IJP dr hab. prof. UŚ Mirosława Siuciak

Dzieje Instytutu Języka Polskiego sięgają czasów sprzed powstania Uniwersytetu Śląskiego, a więc działalności Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach, gdzie na Wydziale Filologiczno-Historycznym powstała w 1953 roku Katedra Języka Polskiego kierowana przez Janinę Żlabową (1953–1961), następnie przez Stanisława Jodłowskiego (1961–1965), a wspierana była dydaktycznie oraz naukowo przez pracowników przyjeżdżających z Krakowa. Zajęcia na katowickiej polonistyce prowadzili wówczas młodzi doktorzy z Uniwersytetu Jagiellońskiego: Witold Mańczak, Maria Honowska, Irena Bajerowa, Kazimierz Polański oraz Walery Pisarek, którego rozprawa pt. Nagłówek wypowiedzi prasowej w oświetleniu historycznym była pierwszym doktoratem obronionym w 1966 roku w Katedrze Języka Polskiego.

Działalność naukowa Katedry koncentrowała się początkowo wokół problemów języka polskiego na Śląsku, szczególnie w aspekcie historycznym – z tym nurtem związała się na stałe Alina Kowalska. Zajmowano się także problematyką poprawności językowej oraz badaniami historycznojęzykowymi. Dużą wagę przywiązywano do aktualnej sytuacji językowej na Górnym Śląsku – w tym celu powołano Zakład Dialektologii Śląskiej, którym od 1960 roku kierował dialektolog z Krakowa Alfred Zaręba, pełniący jednocześnie funkcję kierownika Pracowni Atlasu Gwar Śląskich Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach. Efektem wieloletniej działalności tego badacza były Atlas językowy Śląska (1969–1989) oraz Śląskie teksty gwarowe (1961).

W styczniu 1965 roku kierownikiem Katedry Języka Polskiego została Irena Bajerowa, która rok wcześniej uzyskała habilitację na podstawie rozprawy Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII wieku. Ta przełomowa praca, jak i późniejsze publikacje uczonej, na długo zdeterminowały metody badawcze i sposób myślenia o procesie historycznojęzykowym. Na drugim biegunie zainteresowań znajdowały się w Katedrze badania nad językiem współczesnym ukierunkowane słowotwórczo i składniowo. Z inspiracji Kazimierza Polańskiego pod organizacyjnym kierownictwem Henryka Wróbla zaczęto wówczas zbierać materiały do słownika generatywnego czasowników polskich. Prace trwały kilkanaście lat i zostały zwieńczone wydaniem pięciotomowego Słownika syntaktyczno-generatywnego czasowników polskich (1980–1992).

W czerwcu 1968 roku katowicka WSP została przekształcona w Uniwersytet Śląski, a cztery katedry o profilu polonistycznym połączono w Instytut Filologii Polskiej. Przełomowy dla rozwoju filologii na Uniwersytecie Śląskim okazał się rok 1973, gdy misję zorganizowania Wydziału Filologicznego w Sosnowcu powierzono Władysławowi Lubasiowi. W tym czasie przy istniejącej już polonistyce na uczelni zaczęło kształtować się środowisko neofilologów zasilone młodymi badaczami z różnych polskich uniwersytetów. Bujny rozwój przeszedł też kierowany przez Władysława Lubasia Instytut Filologii Polskiej. Oprócz dotychczas już podejmowanych badań nad współczesną polszczyzną oraz historią języka wzmocniony został nurt zainteresowania językiem mieszkańców aglomeracji górnośląskiej. Zainspirowane przez prof. Lubasia prace łączyły tradycyjne terenowe badania dialektologiczne z założeniami rodzącej się wówczas socjolingwistyki. Opracowano teoretycznie nową metodologię w celu opisu struktury języka, którym w życiu codziennym i w kontaktach regionalnych posługują się zróżnicowani socjalnie, kulturowo i etnicznie mieszkańcy wielkich, przemysłowych aglomeracji. Zbieraniem i opracowaniem materiału empirycznego zajmowała się Pracownia Polszczyzny Mówionej, a efektem tych działań były wydane w latach 1978 i 1980 Teksty języka mówionego mieszkańców miast Górnego Śląska i Zagłębia, a także wiele opracowań teoretycznych i monografii oraz powołane w 1977 roku i ukazujące się do dziś seryjne wydawnictwo ciągłe „Socjolingwistyka”.

Jubileusz stał się także okazją do przypomnienia sylwetek osób związanych z Instytutem Języka
Polskiego w przeszłości, snucia wspomnień i składania życzeń
Jubileusz stał się także okazją do przypomnienia sylwetek osób związanych z Instytutem Języka Polskiego w przeszłości, snucia wspomnień i składania życzeń

Rok akademicki 1977/78 został zainaugurowany podziałem Instytutu Filologii Polskiej na Instytut Literatury i Kultury Polskiej oraz Instytut Języka Polskiego. Problematyka badawcza IJP skupiała się wokół historii języka polskiego (także na Górnym Śląsku), generatywnego opisu czasowników polskich, słowotwórstwa współczesnej polszczyzny, socjolingwistyki, socjologii języka oraz języka literatury pięknej. Ta ostatnia dziedzina rozwinęła się pod wpływem prof. Aleksandra Wilkonia, który skupił wokół siebie grono młodych badaczy i studentów zainteresowanych badaniami stylistycznymi. Rezultaty owych analiz były publikowane w ukazującym się cyklicznie pod redakcją prof. Wilkonia „Języku Artystycznym”, który jest wydawany do dziś pod kierownictwem przedstawicieli kolejnych pokoleń językoznawców. Nurt badań stylistycznych, ewoluujący później w kierunku lingwistyki tekstu i genologii lingwistycznej, zaowocował wieloma monografiami pracowników Instytutu Języka Polskiego.

Funkcję dyrektora IJP UŚ pełnili kolejno: Władysław Lubaś (1977–1981), Henryk Wróbel (1981–1983), Aleksander Wilkoń (1983–1989), Alina Kowalska (1989–1991), Krystyna Kleszczowa (1991–1993), Olga Wolińska (1993–2002), Małgorzata Kita (2002–2005), Jacek Warchala (2005–2012), Magdalena Pastuchowa (2012–2016), a od 2016 roku Mirosława Siuciak.

W wyniku rozwoju badań językoznawczych, pojawienia się nowych metodologii i nurtów w nauce, a także dzięki kontynuacji nurtów zapoczątkowanych u zarania istnienia IJP, jak również tych dziedzin, które go konstytuowały w latach 70. i 80., powoływano do życia nowe zespoły badawcze, które z czasem przekształciły się w nowe zakłady: powstały z inicjatywy prof. Krystyny Kleszczowej w 1993 roku Zakład Leksykologii i Semantyki, istniejący od 1994 roku Zakład Językoznawstwa Pragmatycznego, którego kierownictwo objęła prof. Olga Wolińska, Zakład Socjolingwistyki i Społecznych Praktyk Komunikowania utworzony w 2011 roku z inicjatywy prof. Jacka Warchali i kierowany do 2018 roku przez prof. Bożenę Witosz Zakład Lingwistyki Tekstu i Dyskursu, w którym interpretuje się zjawiska współczesnej komunikacji z perspektywy badań nad dyskursem, genologii lingwistycznej, stylistyki, lingwistyki kulturowej i pragmatycznej.

Nurt genologiczny zakorzenił się bardzo mocno w Zakładzie Historii Języka Polskiego, gdy funkcję kierownika pełniła prof. Danuta Ostaszewska, organizatorka cyklu niezwykle ważnych konferencji „Gatunki mowy i ich ewolucja” gromadzących licznych badaczy gatunków funkcjonujących współcześnie oraz w przeszłości. Pięć obszernych tomów wystąpień konferencyjnych to zbiory tekstów opisujących teorię i praktykę badania form gatunkowych.

Od kilku lat oferta naukowa Instytutu została poszerzona o badania z zakresu logopedii. Co roku organizowane są międzynarodowe konferencje na temat zaburzeń mowy. W roku 2014 zostało też założone nowe pismo językoznawcze „Forum Lingwistyczne”, które prezentuje publikacje obejmujące szerokie spektrum mowy oraz przypomina w każdym numerze dorobek wybitnych badaczy pracujących kiedyś lub obecnie w Instytucie.

Wyrazem hołdu dla osoby, która miała bodaj największy wpływ na naukowy i osobowy rozwój Instytutu, było nadanie Instytutowi Języka Polskiego imienia Ireny Bajerowej podczas pierwszego Kongresu Historyków Języka zorganizowanego przez IJP w 2016 roku.

Po części historycznej głos zabrali zaproszeni goście. Prof. zw. dr hab. Bogdan Walczak z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w wystąpieniu „Wkład Instytutu Języka Polskiego w rozwój badań historycznojęzykowych w Polsce” dobitnie podkreślił, że z Instytutu wywodzi się wielu wybitnych historyków języka kształtujących rozwój tej dyscypliny językoznawstwa, na czele z patronką IJP – prof. dr hab. Ireną Bajerową. Prof. zw. dr hab. Stanisław Gajda z Uniwersytetu Opolskiego w mowie pt. „Stylistyka po katowicku” z pełnym przekonaniem stwierdził, że katowicka lingwistyka rozwija się najbardziej dynamicznie w kraju, a badacze pracujący w Instytucie Języka Polskiego UŚ od lat mają znaczący wpływ na wiele gałęzi lingwistyki. Wystąpienia te otworzyły pełną odniesień do przeszłości dyskusję prowadzoną przez wicedyrektor IJP dr Ewę Biłas-Pleszak. Uczestnicy uroczystości chętnie dzielili się swoimi wspomnieniami związanymi z kształtowaniem się Instytutu. Pierwszą część spotkania zakończył poczęstunek urodzinowym tortem.

Druga część uroczystości miała być hołdem oddanym wybitnym badaczkom polszczyzny przechodzącym na emeryturę w roku jubileuszowym. Wygłoszone zostały podziękowania i mowy pochwalne na cześć prof. zw. dr hab. Krystyny Kleszczowej (laudacja dr hab. prof. UŚ Aleksandry Janowskiej), prof. dr hab. Ewy Sławkowej (laudacja prof. dr hab. Artura Rejtera) i prof. zw. dr hab. Bożeny Witosz (laudacja dr hab. prof. UŚ Iwony Loewe). Słowa podziękowania za wieloletnią, owocną pracę naukową i dydaktyczną do Pań Profesor skierowała również dyrektor Instytutu dr hab. prof. UŚ Mirosława Siuciak, wyrażając najwyższe uznanie dla ich wybitnego dorobku i podkreślając szacunek, jakim cieszą się w środowisku naukowym w kraju i za granicą.

Okazją do kuluarowych rozmów i wspomnień był również bankiet, który zakończył uroczyste obchody 40-lecia istnienia Instytutu Języka Polskiego im. Ireny Bajerowej.

Autorzy: Karolina Lisczyk, Mirosława Siuciak
Fotografie: Agnieszka Nęcka