W grudniu 2022 roku zmarł prof. Jerzy Warczewski, emerytowany fizyk, wieloletni kierownik Zakładu Fizyki Kryształów w Instytucie Fizyki im. Augusta Chełkowskiego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, gdzie zajmował się głównie krystalografią fizyczną. Pełnił funkcję redaktora naczelnego „Postępów Fizyki”, był również członkiem Polskiego Towarzystwa Fizycznego oraz wielu krajowych i międzynarodowych organizacji i stowarzyszeń. Był człowiekiem o rozległych zainteresowaniach, a za swoją działalność otrzymał liczne odznaczenia.

Prof. Jerzy Warczewski

Działalność naukowa

Profesor Jerzy Zdzisław Warczewski był dzieckiem wojny. Urodził się niedługo przed wybuchem II wojny światowej, 10 lipca 1939 roku w Nowym Bytomiu (dzisiaj Ruda Śląska). Szczęśliwie przeżył wojnę i czas powojenny, by już w 1961 roku ukończyć studia z fizyki na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Bezpośrednio po studiach podjął pracę na Wydziale Fizyki i Techniki Jądrowej Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, którą kontynuował do uzyskania habilitacji w 1978 roku. W tym czasie odbył staże naukowe: w 1962 roku w Armenii w Wysokogórskiej Stacji Kosmicznej Aragac oraz w latach 1971–1974 na Uniwersytecie w Delft w Holandii w ramach Postdoctoral Research Fellowship. Na tym uniwersytecie u prof. P.M. de Wolffa, twórcy wielowymiarowych grup krystalograficznych, prof. J. Warczewski zajmował się strukturami modulowanymi i strukturami aperiodycznymi, których owocem było uzyskanie stopnia doktora habilitowanego nauk fizycznych. Ten awans naukowy pozwolił mu w 1978 roku na objęcie funkcji kierownika Zakładu Fizyki Magnetyków (później: Kryształów) w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach na stanowisku docenta.

Profesor Warczewski chętnie włączył się w badania własności magnetycznych i elektrycznych spineli i tlenków metali ziem rzadkich, które były prowadzone od lat w Zakładzie Fizyki Magnetyków, wypromował z tej tematyki czterech doktorów. Jednocześnie dalej rozwijał swoją tematykę badań strukturalnych w kraju, jak i w Niemczech, gdzie w latach 1981–1983 na Uniwersytecie w Kassel prowadził badania struktur modulowanych na stanowisku profesora mianowanego przez Ministra Kultury landu Hessen. Ukoronowaniem tego okresu działalności naukowej było napisanie monografii pt. Krystaliczne struktury modulowane wydanej przez Wydawnictwo Naukowe PWN (1993). Zwiastun tej monografii znacząco przyczynił się do uzyskania tytułu profesora, który otrzymał w roku 1992.

W sumie dorobek naukowy prof. J. Warczewskiego obejmuje dziewięciu wypromowanych doktorów, z których aż pięciu uzyskało później tytuły profesorskie (J. Krok-Kowalski, S. Juszczyk, T. Groń, J. Kusz i K. Ślosarek), trzy monograficzne opracowania książkowe, autorstwo lub współautorstwo w 129 publikacjach z listy filadelfijskiej i 190 referatów na konferencjach krajowych i międzynarodowych. Od 2003 roku pełnił także funkcję redaktora czasopisma „Central European Journal of Physics”, a 28 lutego 2009 roku został wybrany na stanowisko redaktora naczelnego „Postępów Fizyki”. Od 1967 roku był członkiem Polskiego Towarzystwa Fizycznego (PTF), a także w różnych okresach członkiem Zarządu Oddziału Katowickiego PTF, Zarządu Głównego PTF, Prezydium tego Zarządu, Sądu Koleżeńskiego oraz Komisji Legislacyjnej przy Zarządzie Głównym PTF. Przez trzy kadencje pełnił funkcję Prezesa Oddziału Katowickiego PTF.

Działalność popularyzatorska i organizacyjna

Profesor Jerzy Warczewski niezwykle intensywnie angażował się w działalność popularyzatorską i organizacyjną. Był głównym pomysłodawcą corocznej konferencji „Oblicza fizyki – między fascynacją a niepokojem. Rola fizyki w rozwoju naszej cywilizacji i kultury – dyskusja panelowa”, autorem tez do tych dyskusji i już tradycyjnie przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego. Cztery takie dyskusje odbyły się w latach 2005, 2006, 2007 i 2008. Gromadziły one nie tylko fizyków, lecz także przedstawicieli innych nauk przyrodniczych, nauk humanistycznych i artystów. Był redaktorem naukowym i współautorem książki wydanej przez WN PWN zawierającej materiały z pierwszej dyskusji panelowej oraz płyt DVD wydanych przez Instytucję Filmową Silesia Film i zawierających materiały z czwartej dyskusji panelowej.

W 1995 roku profesor Jerzy Warczewski zorganizował uroczyste międzynarodowe Konwersatorium PTF dla uczczenia pamięci Marii Goeppert-Mayer, urodzonej w Katowicach laureatki Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki połączone z odsłonięciem tablicy pamiątkowej na jej domu rodzinnym w Katowicach. W 1997 roku przewodniczył Komitetowi Organizacyjnemu i był członkiem Komitetu Naukowego XXXIV Zjazdu Fizyków Polskich w Katowicach. Dzięki jego inicjatywie i kontaktom osobistym przybyło na ten zjazd czterech laureatów Nagrody Nobla (Johannes G. Bednorz, Herbert A. Hauptman, Harold W. Kroto i Rudolf L. Mössbauer). W czasie zjazdu wraz z dwoma noblistami (Hauptmanem i Mössbauerem) odsłonięto w Żorach tablicę pamiątkową Otto Sterna, urodzonego w Żorach laureata Nagrody Nobla z fizyki. W 2005 roku prof. J. Warczewski przewodniczył Komitetowi Obchodów Światowego Roku Fizyki przy Instytucie Fizyki UŚ, a od 2004 roku przy Oddziale Katowickim PTF. Był też członkiem Komitetu Organizacyjnego XXXVIII Zjazdu Fizyków Polskich w Warszawie w 2005 roku, w czasie którego na koncercie inaugurującym Zjazd Warszawski w Filharmonii Narodowej odbyło się prawykonanie światowe Symfonii o ruchu Wojciecha Kilara, której był pomysłodawcą. Obecność na tym Zjeździe uświetnił laureat Nagrody Nobla Steven Chu.

Hobby muzyczne

Zainteresowania prof. J. Warczewskiego obejmowały oprócz fizyki również muzykę, filozofię, języki obce i dydaktykę. Znajomość siedmiu języków obcych: rosyjskiego, angielskiego, niemieckiego, francuskiego, holenderskiego, włoskiego i bułgarskiego ułatwiała mu kontakty naukowe i osobiste, a także prezentację badań na licznych konferencjach międzynarodowych. Szczególnym jego hobby była jednak muzyka. Zamiłowanie do niej prof. Warczewski wyniósł z domu rodzinnego. Matka była pianistką, a ojciec naukowcem w Instytucie Metalurgii, ale oboje bardzo kochali muzykę. Przez kilka lat w każdą niedzielę i święta prof. Warczewski prowadził w Polskim Radiu audycję: Artur Rubinstein – artysta i człowiek, podczas której mówił o życiu i muzyce wielkiego pianisty. Z inicjatywy prof. J. Warczewskiego znakomity polski kompozytor Wojciech Kilar napisał Symfonię ruchu (Sinfonia de motu) z okazji Światowego Roku Fizyki. Motyw muzyczny (wymyślony przez prof. Warczewskiego) składa się z nut (c, h, G, e, a), których symbole literowe są identyczne z symbolami literowymi stałych fizycznych.

Za swoją działalność naukową i popularyzatorską prof. J. Warczewski otrzymał wiele nagród i odznaczeń, m.in. Złoty Krzyż Zasługi (1983), Medal Komisji Edukacji Narodowej (2005), Złotą Odznakę ZNP (2005) oraz Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (2008).

Do tej bogatej charakterystyki prof. Jerzego Warczewskiego należy dodać, że był on człowiekiem wielkiego serca, niezwykle uczynnym i niosącym pomoc w trudnych sytuacjach życiowych pracownikom Zakładu i ich rodzinom.