Badania regionów polarnych Ziemi są niezwykle ważne dla zrozumienia funkcjonowania systemu środowiska naszej planety. Organizacja czwartego Międzynarodowego Roku Polarnego w latach 2007–2009 (International Polar Year – IPY) zaowocowała znaczną intensyfikacją badań obu regionów polarnych w ramach szerokiej współpracy międzynarodowej. W tym największym przedsięwzięciu naukowym wzięło udział wiele zespołów badawczych z Polski, zacieśniła się również kooperacja pomiędzy ośrodkami naukowymi w naszym kraju – zarówno uniwersyteckimi, jak i instytutami Polskiej Akademii Nauk (PAN). Z ducha tego współdziałania oraz z kontynuacji badań IPY wyrosła idea naukowego Centrum Studiów Polarnych (CSP).

Centrum Studiów Polarnych

14 maja 2014 roku Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego rozstrzygnęło konkurs na jednostki naukowe, które uzyskają prestiżowy status Krajowego Naukowego Ośrodka Wiodącego (KNOW) w naukach biologicznych, rolniczych i naukach o Ziemi. Do już istniejących 6 KNOW-ów w naukach medycznych i ścisłych dołączyły kolejne 4 elitarne jednostki, w tym Centrum Studiów Polarnych. W skład centrum naukowego weszły ówczesny Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (lider), Instytut Geofizyki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie i Instytut Oceanologii Polskiej Akademii Nauk w Sopocie.

Utworzone w listopadzie 2013 roku Centrum Studiów Polarnych jest aktywnie wspierane przez wiele zagranicznych zespołów naukowych, z którymi wspólne badania trwają od lat. Dobra współpraca oraz interdyscyplinarność projektów to cechy współczesnych badań regionów polarnych realizowanych także przez CSP. Dzięki uzyskaniu przez Centrum statusu Krajowego Naukowego Ośrodka Wiodącego możliwe są ambitne przedsięwzięcia naukowe, ściśle powiązane z kształceniem młodych polarników. Jednostka wrosła w krajobraz nauk polarnych w Polsce i stanowi część powołanego w 2012 roku Polskiego Konsorcjum Polarnego skupiającego obecnie 16 uczelni oraz instytutów naukowych. Współpracuje ściśle z Komitetem Badań Polarnych Polskiej Akademii Nauk, np. podczas organizacji ważnych konferencji międzynarodowych czy przygotowywania nowych międzynarodowych programów badawczych.

Warto podkreślić, że Centrum jest nowoczesną formą kooperacji naukowej i dydaktycznej, stanowiąc centralną platformę współdziałania zespołów naukowych z uczelni i instytutów PAN oraz ośrodków zagranicznych bez ociężałych struktur organizacyjnych. W takiej nowatorskiej formule jest prężnie rozwijającą się jednostką naukową i może być uważana za zalążek polskiego instytutu polarnego o charakterze interdyscyplinarnym. Inicjuje innowacyjne programy i projekty o zasięgu światowym oraz aktywnie w nich uczestniczy, podobnie jak w kształtowaniu polityki rozwoju badań Arktyki i Antarktyki.

Najważniejsze osiągnięcia jednostki KNOW w zakresie prowadzonych badań naukowych

Centrum Studiów Polarnych zainicjowało interdyscyplinarne programy naukowe dotyczące środowiska Arktyki i jego zmian spowodowanych ocieplaniem klimatu (np. program badań pokrywy śnieżnej w Arktyce). Warto wspomnieć również o sukcesach w uzyskiwaniu finansowania projektów w konkursach międzynarodowych oraz krajowych. Efektem są uzyskane granty międzynarodowe oraz krajowe, w szczególności w konkursach Programu Ramowego UE Horyzont 2020 i Nowe Horyzonty 2020 (12 nowych grantów od 2014 roku).

Kolejnym ważnym osiągnieciem jest intensyfikacja publikowania wyników w renomowanych czasopismach o oddziaływaniu międzynarodowym posiadających współczynnik wpływu (IF) oraz monografii naukowych w prestiżowych wydawnictwach międzynarodowych i krajowych.

Zrealizowano ponadto budowę polarnych baz danych kompatybilnych z bazami międzynarodowymi (np. INTAROS, Glacier Thickness Database, World Glacier Monitoring Service) i otwartych dla całej społeczności naukowej (Polish Polar Data Base – http://ppdb.us.edu.pl, Baza Danych Monitoringu w Polskiej Stacji Polarnej Hornsund na Spitsbergenie – www.monitoring-hornsund.igf. edu.pl, baza danych oceanograficznych w IOPAN, bazy aparaturowe oraz bibliograficzne – http://www.polarknow.us.edu.pl/bazy-danych).

W celu dalszego umiędzynarodowiania działalności oraz prezentowania osiągnięć na arenie międzynarodowej CSP podjęło się organizacji lub współorganizacji prestiżowych konferencji w kraju i za granicą.

Kształcenie młodej kadry naukowej

Przygotowano, otwarto i realizowane są Interdyscyplinarne Studia Polarne (ISP) – środowiskowe studia III stopnia o nowatorskim programie w skali światowej z szerokim zakresem umiędzynarodowienia. Opracowano system stypendialny dla doktorantów wspomagający proces publikowania artykułów i pozyskiwania środków zewnętrznych na badania (ponad 70 opublikowanych artykułów przez 24 doktorantów w latach 2014–2018). Po wprowadzeniu w życie Ustawy 2.0 na bazie ISP w grudniu 2018 roku powołano do życia Międzynarodową Środowiskową Szkołę Doktorską. W roku 2014 utworzono nową specjalność – eksploracja obszarów polarnych i górskich (EOPG) na studiach II stopnia na kierunku geografia realizowaną przez ówczesny Wydział Nauk o Ziemi UŚ.

Nastąpił również wzrost dynamiki rozwoju potencjału kadrowego. Uruchomiono system wspierania mobilności, podnoszenia kwalifikacji i umiędzynarodowienia kadry naukowej. W jednostkach organizacyjnych Centrum utworzono system przejrzystego i zgodnego z zasadami gospodarności przydzielania dofinansowania na publikacje, zagraniczne wyjazdy szkoleniowe oraz staże, kursy i warsztaty doszkalające dla młodych badaczy oraz kadry naukowej (ponad 300 beneficjentów).

W ramach umiędzynarodowienia działalności dydaktycznej i naukowej zaproszono na krótkoterminowe wizyty kilkunastu wybitnych naukowców z wiodących jednostek badawczych z Europy, USA i Rosji oraz utworzono w Biurze Centrum Studiów Polarnych w Sosnowcu Sekcję Sekretariatu International Arctic Science Committee (IASC) dla wspierania młodych naukowców (IASC Fellowship Program).

Należy również wspomnieć o rozwoju unikatowego arktycznego laboratorium terenowego Hornsund przeznaczonego dla monitoringu geosystemu poprzez wdrażanie Polskiego Multidyscyplinarnego Laboratorium Badań Polarnych PolarPOL w ramach Polskiej Mapy Drogowej Infrastruktur Badawczych oraz udział w projekcie Svalbard Integrated Arctic Earth Observing System (SIOS).

Istotnym elementem działań CSP jest udział specjalistów z Polski w międzynarodowych grupach roboczych i gremiach decyzyjnych, m.in. w konsorcjach naukowych, działalności eksperckiej i redaktorskiej. Uniwersytet Śląski reprezentują m.in. prof. dr hab. Jacek A. Jania – przedstawiciel Polski w European Polar Board, dr hab. Mariusz Grabiec – delegat Polski w Cryosphere Working Group i Network on Arctic Glaciology IASC, dr hab. Bogdan Gądek – korespondent narodowy World Glacier Monitoring Service (UNESCO), dr hab. Ewa Łupikasza, prof. UŚ – przedstawicielka Polski w Atmosphere Working Group IASC, dr inż. Małgorzata Błaszczyk – członek Council International Glaciological Society i SIOS Remote Sensing Working Group, dr Łukasz Małarzewski – członek grupy roboczej SIOS Data Managment System Working Group oraz mgr inż. Barbara Barzycka – członek sekretariatu IASC Cryosphere Working Group.

Programy międzynarodowe

Od czasu otrzymania statusu KNOW jednostki współtworzące CSP zdobyły środki w 306 konkursach, w tym 136 finansowanych ze środków Narodowego Centrum Nauki (NCN). Na prowadzenie szeroko rozumianych badań interdyscyplinarnych w obszarach polarnych uzyskano finansowanie 102 grantów, m.in. z NCN (49), Svalbard Science Forum – The Research Council of Norway (16), European Space Agency (6). Kluczowe z nich to:

• INTAROS – Integrated Arctic Observation System (Zintegrowany Arktyczny System Obserwacyjny). Głównym celem projektu jest stworzenie skutecznego zintegrowanego systemu obserwacji arktycznych poprzez rozszerzenie, ulepszenie i optymalizację systemów istniejących obecnie w różnych rejonach Arktyki. Projekt z udziałem wszystkich partnerów CSP.
• EDU-ARCTIC (Horyzont 2020, 2016–2019) – ogólnoeuropejski program edukacyjny koordynowany przez Instytut Geofizyki PAN, wykorzystujący badania naukowe prowadzone w Arktyce do zwiększenia zainteresowania uczniów naukami matematyczno-przyrodniczymi. IGF PAN pełni w projekcie funkcję koordynatora.
• INTERACT – International Network for Terrestrial Research and Monitoring in the Arctic (Horyzont 2020, 2016–2020) – międzynarodowe konsorcjum 47 instytucji zajmujących się badaniami polarnymi w 82 stacjach badawczych w Arktyce oraz w obszarach wysokogórskich Europy i Azji. IGF PAN jest jednym z czołowych partnerów międzynarodowego konsorcjum.
• Assemble Plus – Association of European Marine Biological Laboratories Expanded – konsorcjum, które łączy 33 stacje i instytuty morskie z nowoczesną infrastrukturą badawczą z 14 krajów europejskich i stowarzyszonych. Program ma za zadanie zapewnić naukowcom ze środowisk akademickich i przemysłowych dostęp zarówno fizyczny, jak i wirtualny do sieci morskich stacji biologicznych w Europie i poza nią. Jednym z partnerów międzynarodowego konsorcjum jest IO PAN.
• REACT – Growthring record of modern extreme weather phenomena in the Low Arctic to projekt dotyczący ekstremalnych warunków klimatycznych w Arktyce zapisanych w przyrostach rocznych roślin drzewiastych tundry. W ramach grantu realizowanego we współpracy międzynarodowej prowadzone są badania dendroklimatyczne m.in. na terenie Islandii i Kanady. Projekt realizowany przez były WNoZ UŚ.

Strategicznym celem CSP było włączenie doktorantów Interdyscyplinarnych Studiów Polarnych w realizację projektów naukowych. Aktywny udział w projektach badawczych, w ekspedycjach międzynarodowych i wielostronnej współpracy z wiodącymi ośrodkami naukowymi sprawił, że młodzi badacze tworzący najcenniejszą część Centrum Studiów Polarnych weszli do nauki światowej jako cenieni partnerzy dla rozwoju nowych projektów badawczych. Obecnie polityka ta kontynuowana jest w stosunku do doktorantów Międzynarodowej Środowiskowej Szkoły Doktorskiej przy Centrum Studiów Polarnych, co – mamy nadzieję – będzie skutkować dalszym podnoszeniem jakości prowadzonych badań i umiędzynarodowienia CSP.