Od utworzenia Uniwersytetu Śląskiego minęło 50 lat. Zmieniające się warunki otoczenia, a w szczególności nowe zasady funkcjonowania szkolnictwa wyższego w Polsce, postawiły przed wspólnotą uczelni ambitne wyzwania. Aktualna pozycja naukowa uniwersytetu będąca wynikiem pracy całej naszej wspólnoty pozwala nam aspirować do grupy uczelni badawczych. Projektujemy naszą przyszłość, podejmując działania służące wzmocnieniu potencjału badawczego Uniwersytetu Śląskiego.

Wytyczenie optymalnej drogi umacniania pozycji naukowej Uniwersytetu Śląskiego wymaga współpracy, pokonywania różnego rodzaju barier, przełamywania nieefektywnych schematów czy tworzenia nowych struktur. Silna pozycja naukowa uczelni to niewątpliwie prestiż, ale też nowe możliwości rozwoju dla studentów, doktorantów i pracowników.

Początkiem budowania strategii umacniania pozycji naukowej jest m.in. diagnoza obecnego stanu uczelni, a także identyfikacja zarówno jej mocnych stron, jak i obszarów wymagających szczególnej uwagi. Działania te były realizowane w ramach projektu „ProspectUS – koncepcja umacniania pozycji badawczej” finansowanego ze środków programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Strategia Doskonałości – Uczelnia Badawcza” w latach 2018–2019.

W okresie od stycznia do końca maja 2019 roku ponad 100 pracowników reprezentujących różne jednostki organizacyjne Uniwersytetu Śląskiego, a także przedstawicieli doktorantów i studentów, włączono w dyskurs, którego tematem była przyszłość Uniwersytetu Śląskiego. Zespoły pracujące w ramach projektu ProspectUS przeprowadziły pogłębioną diagnozę stanu uczelni i jej otoczenia, badając 6 kluczowych obszarów: kadrę, naukę, kształcenie, infrastrukturę, współpracę z otoczeniem i widzialność. Wnioski płynące z podjętych działań uświadomiły nam, które obszary definiują unikalny charakter uczelni i budują jej naukową tożsamość.

W pracach nad projektem ProspectUS siły połączyły osoby o różnych doświadczeniach i kompetencjach, co umożliwiło wielopłaszczyznowe spojrzenie na analizowane obszary funkcjonowania naszej uczelni. W 36 raportach przedstawiono 514 wniosków i 432 rekomendacje, na podstawie których dokonano oceny strategicznej sytuacji uczelni, wykorzystując zintegrowaną metodę SWOT (ang. Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats). Pierwszym etapem analizy stała się identyfikacja silnych i słabych stron uniwersytetu (czynniki wewnętrzne) oraz pojawiających się w otoczeniu szans i zagrożeń (czynniki zewnętrzne) istotnych dla podniesienia międzynarodowego znaczenia działalności uczelni. Łącznie przeanalizowano 220 czynników, które w kolejnym etapie pogrupowano, zhierarchizowano i zbadano wzajemne zależności między nimi.

Na tej podstawie przeprowadzono ocenę pozycji uniwersytetu i wyłoniono optymalną strategię jego rozwoju. Kontynuacją podjętych działań był również udział uczelni w konkursie pn. „Inicjatywa doskonałości – uczelnia badawcza”. W trybie konkursowym wyłonionych zostanie 10 najlepszych uczelni, które otrzymają dodatkowe dofinansowanie przeznaczone na podnoszenie poziomu jakości działalności naukowej oraz kształcenia.

W wyniku obu inicjatyw, w które aktywnie zaangażowali się członkowie wspólnoty Uniwersytetu Śląskiego, wyodrębniono priorytetowe obszary badawcze (POB) uczelni na najbliższe lata postrzegane jako nasze naukowe atuty na arenie międzynarodowej. Siła tych obszarów wynika m.in. z potencjału naukowego kadry, widzialności dorobku naukowego i rozpoznawalności jego twórców. Aby lepiej zrozumieć mechanizm ich wyłaniania, przyjrzyjmy się bliżej aktywności publikacyjnej naszych pracowników i doktorantów. Z 500 najczęściej podejmowanych na świecie tematów badawczych wedle platformy SciVal (Elsevier) aż 170 (tj. 34 proc.) stanowi przedmiot zainteresowań naukowców afiliowanych do Uniwersytetu Śląskiego. Ich badania są dostrzegalne i uznawane przez międzynarodowe środowisko naukowe. Potwierdzeniem tego wniosku są uzyskane wartości ważonego obszarowo wskaźnika wpływu cytowań (FWCI), który ilościowo opisuje aktywność publikacyjną w ramach każdego tematu badawczego w porównaniu ze średnią światową. Można zatem sądzić, że FWCI jest jednym z ważnych parametrów mierzących wpływ wyników badań na naukę światową. Jeśli wskaźnik ten osiągnie wartość większą niż 1, mówimy o ponadprzeciętnej liczbie cytowań prac w obrębie danego tematu badawczego w odniesieniu do średniej światowej. Należy podkreślić, że w przypadku wspomnianych 170 tematów wartość tego wskaźnika jest większa niż 1, przy czym dla najbardziej rozpoznawalnego tematu wynosi aż 16,28. Ponadto w przypadku 7 tematów odpowiadający im FWCI znacznie przewyższa wartość 5, a dla 45 FWCI jest na poziomie powyżej 2.

Innym istotnym wskaźnikiem, który opisuje widzialność i wpływ wyników badań na naukę światową, jest liczba publikacji zaliczonych do 10 proc. najczęściej cytowanych artykułów na świecie. Na tej liście znalazło się 10,6 proc. z 5839 afiliowanych do UŚ prac z okresu 2013–2019, z 573 prac powstałych w okresie 2013–2018 aż 300 było natomiast cytowanych co najmniej 20 razy, przy czym średnia liczba cytowań na artykuł wyniosła 48,71. Z kolei ok. 37 proc. najlepiej cytowanych prac było przeglądanych za pośrednictwem platformy Scopus co najmniej 50 razy.

Równie istotnym wskaźnikiem oddziaływania na świat nauki jest tzw. światowy prestiż (WPP), który w sposób ilościowy mierzy aktualną pozycję danego tematu badawczego. Im wyższa wartość WPP, tym większe światowe znaczenie analizowanego problemu. W przypadku działalności naukowej pracowników Uniwersytetu Śląskiego 49 tematów badawczych na 500 (tj. 9,8 proc.) osiąga wartość wskaźnika WPP powyżej 99 proc., 138 tematów (tj. 27,6 proc.) uzyskuje wartość WPP powyżej 95 proc., natomiast 209 (tj. 41,8 proc.) osiąga wartość powyżej 90 proc.

Przegląd kilku wskaźników bibliometrycznych pokazuje, że Uniwersytet Śląski posiada potencjał badawczy, którego wyrazem są prestiżowe publikacje i różna tematyka prac naszych pracowników i doktorantów. Stwarzając im odpowiednie warunki, mamy spore szanse na umocnienie znaczenia dorobku naukowego na świecie i pozycji naukowej uczelni.

Cennym kapitałem naszego Uniwersytetu, który wymaga natychmiastowego spożytkowania, są nauki humanistyczne, społeczne i artystyczne. Niestety dotychczasowa filozofia działalności naukowej pracowników reprezentujących te dziedziny i bardzo skromna promocja dorobku powodują, że międzynarodowe systemy bibliometryczne zauważają go w bardzo ograniczonym stopniu. Należy wspierać poszukiwanie wspólnych wyzwań – najlepiej w poprzek dziedzin i dyscyplin, łącząc potencjał nauk humanistycznych i społecznych z potencjałem nauk przyrodniczych, ścisłych i technicznych. Z pewnością wyzwaniem okazać się może poprawa wskaźnika widzialności wymagająca nie tylko publikowania wyników badań w języku angielskim, lecz również przemyślanej strategii wyboru tematyki, prowadzenia rzetelnych badań czy wreszcie zintensyfikowania działań upowszechniających wiedzę na temat problematyki badawczej podejmowanej przez naszych pracowników i doktorantów. Wzmocnienie widzialności jest jednym z celów strategicznych Uniwersytetu Śląskiego i wynika m.in. z wymogów stawianych przez reformę szkolnictwa wyższego w Polsce.

Dziękuję osobom, z którymi współpracowałem w projekcie ProspectUS, a także zespołom przygotowującym nową Strategię UŚ oraz wniosek do udziału w konkursie pn. „Inicjatywa doskonałości – uczelnia badawcza”, za poświęcony czas, bardzo duże zaangażowanie i atmosferę sprzyjającą efektywnej współpracy opartej na partnerstwie wymiany myśli. Dziękuję również tym z Państwa, którzy poprzez udział w badaniach ankietowych włączyli się w kreowanie przyszłości naszej Alma Mater. Takie systemowe, uporządkowane i zharmonizowane działania ukierunkowane na poszukiwanie rozwiązań sprzyjających transformacji UŚ w uczelnię badawczą nie miały precedensu w naszej pięćdziesięcioletniej historii. Możemy czuć satysfakcję, że wspólnie podjęliśmy wyzwanie zaprojektowania zmian ukierunkowanych na rozwój Uniwersytetu Śląskiego.