Jedną z najpoważniejszych zmian, jakie niesie ze sobą reforma szkolnictwa wyższego oparta na tzw. Ustawie 2.0, jest nowy model kształcenia doktorantów w szkołach doktorskich. W środowisku akademickim w Polsce od dawna toczą się dyskusje na temat wad obecnego systemu kształcenia na studiach doktoranckich. Wśród najważniejszych problemów wymienia się: brak stypendiów, przede wszystkim w dyscyplinach humanistycznych i społecznych (w 2017 roku otrzymywało je 35 proc. doktorantów), umasowienie (41 tys. w roku akademickim 2017/2018), niski procent doktorantów broniących terminowo rozprawę doktorską, słabe umiędzynarodowienie tych studiów, brak rzetelnej oceny pracy doktoranta i promotora w trakcie kształcenia.

Zasadniczy wzrost liczby doktorantów to tendencja ogólnoświatowa i w większości systemów edukacyjnych – zmierzając do podniesienia jakości kształcenia młodych badaczy – przyjęto regulacje mające zapobiec temu zjawisku. Uczeni zajmujący się tym problemem są zgodni co do tego, że błędem było uznawanie studiów doktoranckich po prostu za kolejny etap edukacji. Kształcenie tego typu ma przede wszystkim pomagać doktorantowi w jak najlepszej realizacji jego celu badawczego, umożliwić mu kontakty z najlepszymi środowiskami naukowymi, w których prowadzone są badania z kręgu jego zainteresowań naukowych, udzielać wsparcia finansowego, tak aby doktorant mógł poświęcić się wyłączenie pracy badawczej.

Niemal wszystkie modele szkół doktorskich, które zostały już opracowane na polskich uczelniach, dowodzą, że nastąpiły zmiany w myśleniu o kształceniu doktorantów. Przede wszystkim przewidują one znaczne ograniczenie ich liczby. Większość uczelni zaproponowała szkoły dziedzinowe lub makrodziedzinowe; nieco innym rozwiązaniem jest jedna, wewnętrznie zróżnicowana szkoła doktorska.

To ostatnie rozwiązanie przyjęliśmy na Uniwersytecie Śląskim – Rektor UŚ na mocy zarządzenia powołał Szkołę Doktorską w Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Statut uczelni nie wyklucza tworzenia innych szkół, szczególnie we współpracy z jednostkami zewnętrznymi – z takiej możliwości skorzystali już twórcy Międzynarodowej Środowiskowej Szkoły Doktorskiej przy Centrum Studiów Polarnych UŚ. Zasadniczy obowiązek kształcenia nowych doktorantów spoczywać będzie jednak na wieloobszarowej Szkole Doktorskiej. Przyjęci w poprzednich latach doktoranci będą kontynuować naukę w ramach dotychczasowych struktur studiów doktoranckich.

Szkołą kierować będzie dziekan przy pomocy prodziekana oraz koordynatorów powołanych do realizacji konkretnych zadań. Na potrzeby rekrutacji i kształcenia szkoła została podzielona na trzy duże obszary: obszar nauk humanistycznych, teologicznych i sztuki, obszar nauk ścisłych, przyrodniczych i inżynieryjno-technicznych oraz obszar nauk społecznych. Każdy obszar będzie miał swojego koordynatora. Poza tym zaplanowano powołanie koordynatora do spraw doktoratów wdrożeniowych i koordynatora odpowiadającego za współpracę międzynarodową.

Tak zaprojektowane stanowiska odpowiadają priorytetom, jakie wyznaczyła sobie szkoła – kształceniu i rozwojowi naukowemu doktorantów oraz intensywnej współpracy z otoczeniem i międzynarodowym środowiskiem naukowym. Umiędzynarodowienie jest jednym z najważniejszych celów Szkoły Doktorskiej UŚ – jeszcze przed formalnym utworzeniem jednostki złożony został wniosek o finansowanie międzynarodowej promocji w jednym z programów NAWA, a natychmiast po jej powołaniu rozpoczęły się prace nad utworzeniem międzynarodowego konsorcjum uczelni, którego celem będzie uzyskanie statusu Uniwersytetu Europejskiego.

Zadania administracyjne będzie realizowało biuro szkoły. Oprócz pełnienia podstawowych funkcji, takich jak rekrutacja i wspomaganie procesu kształcenia, biuro ma wspierać doktorantów w pozyskiwaniu środków grantowych, starać się o fundusze na rozwój działalności szkoły i zapewniać dostępność osobom o specjalnych potrzebach. Jednym z priorytetów organizacyjnych biura jest działanie w myśl zasad zrównoważonego rozwoju, ze szczególnym uwzględnieniem dbałości o środowisko naturalne.

Rekrutacja

Każdy doktorant w Szkole Doktorskiej otrzymywać będzie stypendium. Źródło tego stypendium determinuje sposób rekrutacji. Podstawowa jej forma będzie związana z miejscami stypendialnymi finansowanymi z dotacji MNiSW. Na rok akademicki 2019/2020 przewidziano 100 miejsc w tym trybie. Każdy kandydat spisuje swoje dotychczasowe osiągnięcia naukowe i przygotowuje projekt planu badawczego.

Komisja rekrutacyjna zapoznaje się z dokumentami przedstawionymi przez kandydatów, po czym rozpoczyna się najistotniejszy moment rekrutacji – rozmowa kwalifikacyjna. Wszyscy kandydaci stają przed dużymi, obszarowymi komisjami. To bardzo istotne, że kandydat nie będzie rozmawiał wyłącznie z przedstawicielami dyscypliny, którą reprezentuje. Oczywiście to oni są w stanie najpełniej ocenić wartość naukową jego projektu, ale spojrzenie z zewnątrz pozwala czasem lepiej dostrzec zarówno wady, jak i zalety koncepcji doktoranta.

Pozostałe ścieżki rekrutacji powiązane są z innymi źródłami stypendium doktoranckiego. Konkretne wymogi rekrutacyjne może określić grantodawca (np. NCN, NAWA), organizator konkursu (np. NCBiR – programy PO WER, MNiSW – grant wdrożeniowy) albo umowa między uczelniami, dlatego nie da się z góry założyć, jak ma wyglądać taki proces.

Niezależnie od wybranej ścieżki proces rekrutacji powinien być w pełni zinformatyzowany i realizowany zarówno po polsku, jak i po angielsku, tak aby do Szkoły Doktorskiej kandydować mogli naukowcy z całego świata. W tegorocznej rekrutacji pojawili się kandydaci m.in. z Nigerii, Iranu, Indii, Turcji i Włoch. Aby przyciągnąć dobrych kandydatów z całego świata, szkoła musi zapewniać przejrzysty i uniwersalny sposób rekrutacji.

Kształcenie

Kształcenie doktorantów trwa 8 semestrów. Po przyjęciu do Szkoły Doktorskiej w ciągu trzech miesięcy doktorantowi przydziela się promotora. Oprócz programu kształcenia doktorant realizuje indywidualny plan badawczy, który przygotowuje wspólnie z promotorem. Program kształcenia przewiduje prowadzenie zajęć lub uczestnictwo w ich prowadzeniu w wymiarze nieprzekraczającym 60 godzin dydaktycznych rocznie; indywidualny plan badawczy doktorant przygotowuje i przedstawia dziekanowi Szkoły Doktorskiej w terminie dwunastu miesięcy od rozpoczęcia kształcenia w szkole. Realizacja tego planu podlega ocenie śródokresowej w połowie okresu kształcenia. Oceny dokonuje komisja składająca się z pracowników UŚ i osób spoza naszej uczelni. Uzyskanie oceny pozytywnej oznacza pozostanie w Szkole Doktorskiej i wzrost wysokości stypendium na ostatnie dwa lata pracy nad rozprawą doktorską.

Kształcenie doktorantów opiera się na założeniu, że do sukcesu potrzebne im są zarówno zajęcia rozwijające ich kompetencje naukowe, jak i wsparcie sprawności w planowaniu kariery naukowej, aplikowaniu o granty, pracy zespołowej czy umiejętności autoprezentacji. Istotnym elementem programu jest również kształtowanie kompetencji językowych doktorantów – część zajęć będzie prowadzona po angielsku, poza tym doktoranci mogą brać udział w zajęciach lektoratowych i różnych międzynarodowych projektach.

Tworzeniu programu towarzyszyła myśl o wartości, jaką stanowi interdyscyplinarność. Doktoranci z różnych dyscyplin, a nawet dziedzin, uczestniczyć będą we wspólnych zajęciach, wysłuchiwać wzajemnie swoich referatów i pracować w tych samych grupach.

Większość zajęć organizowana będzie jednak w ramach obszaru albo dyscypliny. Część programu doktorant wraz z promotorem ułożą sami, w oparciu o potrzeby wynikające z indywidualnego planu badawczego. Szkoła Doktorska zaproponuje pewien zestaw zajęć do wyboru, ale możliwości doktorantów będą znacznie szersze – będą mogli skorzystać z zajęć oferowanych na niższych poziomach edukacji, na innych wydziałach, na dotychczasowych studiach doktoranckich; będą też mogli sami zaprojektować sobie moduł, na przykład w postaci pracy projektowej, lub skorzystać z oferty programowej innych uczelni i instytutów badawczych, a także rozszerzyć zakres pracy z tutorami.

Każdy doktorant będzie korzystał ze wsparcia tutorów – doświadczonych nauczycieli akademickich, którzy w czasie indywidualnych spotkań będą pracować nad rozwojem swoich podopiecznych.

Po ocenie śródokresowej doktorantów czeka jeszcze jedna weryfikacja – międzynarodowa. Każdy doktorant wyjedzie na zagraniczne stypendium lub staż. Uzyska tym samym dostęp do aparatury badawczej, zasobów bibliotecznych, wiedzy i kompetencji zagranicznych ekspertów, którymi nie dysponuje nasza uczelnia. Wchodząc w nowe środowisko, doktoranci będą uczestniczyć w wymianie wiedzy, pozyskiwać kontakty międzynarodowe i podnosić swoje kompetencje językowe.

Konkluzja

Koncepcja jednej szkoły doktorskiej ma następujące zalety:

• wprowadza czytelną odpowiedzialność za jakość kształcenia doktorantów, umożliwiając zarazem dziekanowi szkoły efektywne nią kierowanie;
• zapobiega wewnętrznej konkurencji, możliwej w przypadku utworzenia większej liczby szkół w jednej uczelni;
• rządzi się jednolitym systemem reguł zawartych w dokumentach regulujących funkcjonowanie szkoły, takich jak warunki rekrutacji, program kształcenia, regulamin szkoły i zasady przeprowadzania ocen śródokresowych;
• daje szansę prowadzenia jednej polityki w zakresie wyznaczania i ocen promotorów, procedur dodatkowej rekrutacji kandydatów z projektów grantowych czy osób przygotowujących pracę doktorską w trybie eksternistycznym;
• pozwala na sprawną koordynację trwających nadal studiów doktoranckich na Uniwersytecie Śląskim.