JACEK WÓDZ

I.

Socjologia polityki, czy - jak wolą inni - socjologia zachowań politycznych to dyscyplina mieszcząca się na pograniczu socjologii i nauk politycznych. Nie ukrywajmy, że często w latach minionych owa socjologia polityki wykorzystywana była doraźnie przez władzę i stąd budziła wiele kontrowersji. Zbliżona do socjologii polityki antropologia polityki nie powoduje już takich skojarzeń, bo też niewiele takich badań pojawiało się Polsce w okresie władzy totalitarnej. Czy jednak sama nauka jest w czymś winna temu, że źle była używana? To pytanie trzeba tu zostawić bez odpowiedzi, bo wkraczalibyśmy w oceny dotyczące metody i założeń badawczych, a sprawa polega na tym, że w owym okresie minionym takich poważnych badań z dziedziny socjologii polityki po prostu na Śląsku nie było. Podobnie zresztą jak nie było badań dotyczących poczucia odrębności kulturowej Ślązaków, jak nie było badań dotyczących reprezentacji politycznej i wielu wielu innych. Gdy nastąpiła zmiana ustroju, gdy po 1989 roku zaczęliśmy się na nowo uczyć demokracji okazało się, że właśnie tutaj na Górnym Sląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim naprawdę niewiele wiemy o aktualnych poglądach politycznych mieszkańców tej ziemi. Powie ktoś, że w podobnej sytuacji znalazła się cała Polska. I tak i nie. Tak - dlatego, że w tradycji demokratycznej całego społeczeństwa brakowało kilku powojennych dziesięcioleci; ale zarazem nie - bo specyficzne cechy województwa katowickiego wymagały o wiele większej wiedzy, a przede wszystkim diagnozy. To województwo, choć kojarzone z zamieszkaniem rodzimej ludności śląskiej, było od pierwszych lat powojennych terenem wielu migracji, tutaj mieszka ludność mająca wiele powiązań rodzinnych z mieszkańcami Niemiec, wreszcie tutaj także (choć w stosunkowo małej liczbie) występuje mniejszość niemiecka. Wszystko to komplikowało (a i dalej komplikuje) nie tylko samo rozumienie zachowań politycznych ale także tworzenie prawdziwej reprezentacji politycznej w wielkich miastach, ale i w wiejskich gminach. Nic więc dziwnego, że właśnie tutaj, w województwie katowickim istniało duże zapotrzebowanie na nowe badania z dziedziny socjologii polityki. Nie ma bowiem świadomego rozwoju postaw obywatelskich bez wiedzy o sposobach reprezentacji politycznej i o funkcjonowaniu władzy, tak na szczeblu lokalnym jak i narodowym.

II.

Początki dzisiejszych badań z dzidziny socjologii polityki wiążą się ze zrodzoną z francuskiej inicjatywy Międzynarodową Szkołą Nauk Politycznych w Katowicach, choć badania te żywo zainteresowały socjologów i politologów pracujących na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu. W 1993 roku ukazała się zbiorowa praca dwujęzyczna poświęcona analizie przestrzeni publicznej, a więc tej stronie życia, która w demokratycznym systemie uzależniona jest od politycznych wyborów obywateli (por. J. Wódz, red. Reorganiser l espace public. Zreorganizować przestrzeń publiczną. Wyd. Śląsk. Katowice 1993). Oprócz autorów francuskich i belgijskich wypowiedzieli się w niej socjologowie, politologowie i prawnicy z Katowic. Choć praca ta nie miała charakteru empirycznego, stała się swoistym zaczynem refleksji socjologicznej na temat funkcjonowania demokracji lokalnej, doświadczeń europejskich płynących z zarządzania regionami i specyficznych problemów funkcjonowania demokracji w wielkich aglomeracjach miejskich. Rok później ukazała się kolejna książka (por. J. Wódz, red. Vie politique locale. Polityczne życie lokalne. Wyd. Sląsk. Katowice 1994). Okazało się, że szybko pojawiły się analizy empiryczne pozwalające na rozeznanie niektórych specyficznych problemów regionu (por. teksty: T. Nawrocki i M. S. Szczepański: Scena polityczna Polski lokalnej. Przestrzeń bez aktorów?. Studium przypadku. czy K. Wódz: Tożsamość etniczna, tolerancja, społeczeństwo obywatelskie. Opcje identyfikacyjne współczesnych mieszkańców Górnego Sląska). Powstało też skupienie zainteresowań socjologicznych na problemach zachowań politycznych w tym specyficznym regionie. Pod koniec 1995 roku zorganizowana została w Katowicach i Rybniku francuskojęzyczna sesja naukowa poświęcona aktorom politycznego życia lokalnego (por. J. Petaux i J. Wódz red. Les acteurs de la vie politique locale. Wyd. Sląsk. Katowice 1996. ) Publikacja ta, stanowiąca swoiste podsumowanie działań badawczych w dziedzinie socjologii polityki jest jednocześnie otwarciem nowego etapu badań. Warto jednak wskazać, że właśnie na sesji w Rybniku, dzięki skupieniu badaczy z kilku krajów (Kanada, Szwajcaria, Francja, Czechy, Polska) wypracowano płaszczyznę badawczą w dziedzinie, która, mówiąc najogolniej stara się łączyć podejście z dziedziny socjologii polityki lokalnej z nowoczesnymi badaniami z antropologii społecznej. Okazało się bowiem, że o ile w dziedzinie politycznego życia lokalnego nasze doświadczenia badawcze sa małe (a i po prostu nasza społeczna rzeczywistość nie dostaje jeszcze do demokratycznego modelu zachodniego) i mamy wiele do nauczenia się od naszych zachodnich kolegów, to w dziedzinie badań reprezentacji politycznej na poziomie regionu a zwłaszcza w dziedzinie tworzenia się nowoczesnych karier politycznych na szczeblu lokalnym, mamy właśnie dzięki doświadczeniom ślaskim sporo do powiedzenia.

III.

Doświadczenia sesji rybickiej pozwoliły przejść do zupełnie już oryginalnych badań, badań tworzenia się politycznej reprezentacji na szczeblu regionu i badań nad modelami regionalnych i lokalnych karier politycznych w wojewódzkie katowickim.

Reprezentacja polityczna budowana jest bądź to poprzez system partii politycznych (działających na szczeblu narodowym, regionalnym i lokalnym) bądź też poprzez twory o charakterze parapartyjnym (np. protopartie polityczne) i ruchy społeczne i polityczne. Ale dla socjologii polityki (a także dla antropologii polityki) istotnym jest też obywatelskie poczucie bycia reprezentowanym politycznie na wszystkich poziomach i szczeblach władzy. Otóż dotychczasowa polska refleksja z dziedziny socjologii polityki, ta która zrodziła się na szczeblu centralnym po 1989 roku koncentrowała się prawie wyłącznie na analizach na szczeblu narodowym i na przyjęciu strukturalnego sposobu opisu (jakie partie i siły polityczne zyskuja jaki stopień poparcia społecznego) Nie zauważano procesów dekompozycji tradycyjnej tożsamości narodowej Polaków, nie zauważano specyfiki regionów, a także, co ważne dla nas, nie rozumiano odmienności owego poczucia bycia reprezentowanym politycznie na poziomie narodowym i na poziomie regionu, tam gdzie region jest znaczącym sposobem identyfikacji społecznej. A tak własnie jest na Górnym Sląsku. Dlatego nasze badania nad sposobami reprezentacji politycznej w śląskiej części województwa katowickiego doprowadziły nas do stwierdzenia ujawniającego odmienność widzenia reprezentacji w naszym regionie - okazało się bowiem, że właśnie z punktu widzenia owego poczucia bycia reprezentowanym politycznie, dla mieszkańców regionu ważniejszą jest reprezentacja na poziomie miasta (zwykle dużego miasta) i regionu niż reprezentacja na poziomie narodowym, nawet jeśli owa reprezentacja lokalna i regionalna oparta jest o struktury mniej znaczące politycznie niż struktury partyjne. Stąd hipoteza, wysunięta w badaniach kierowanym wspólnie przez Daniela Louis Sielera (z Institut d Etudes Politiques de Bordeaux) i Jacka Wodza (Uniwersytet Śląski) o wzroście znaczenia protopartii miejskich i regionalnych w województwie katowickim, które w momencie kampanii wyborczej podejmują dyskurs polityczny i tworzą polityczne programy lokalne i regionalne a w okresach powyborczych funkcjonuja w formie i według logiki stowarzyszeń społecznych i kulturalnych. Bez analizy tego fenomenu trudno jest zrozumieć zachowania polityczne w naszym województwie.

Jest przy tym ważnym elementem politycznego życia lokalnego i regionalnego na Górnym Slasku wytwarzanie się swoistej symboliki politycznej, która z kolei tworzy kulturę polityczną regionu. Ta symbolika nadaje społeczny sens wielu działaniom właściwym tylko temu regionowi (np. symboliczny sens kultu Matki Boskiej Piekarskiej) a dla badaczy tworzy fascynujący przedmiot refleksji.

W społecznej rzeczywiostości województwa katowickiego mamy do czynienia ze szczególnymi sposobami budowania się modeli karier politycznych, skoncentrowanymi właśnie na sprawach lokalnych (z tym, że w dużych miastach regionu owo lokalne - oznacza często miasto ponad 100 tys mieszkańców) i regionalnych. Właśnie temu zagadnieniu poświęcone też były badania empiryczne, wskazujące z jednej strony na konkretne typy karier lokalnych, z drugiej - na społeczną percepcję lokalnych przywódców właśnie poprzez symbolikę lokalną i regionalną. Czy mamy do czynienia z tworzeniem się lokalnych i regionalnych elit politycznych, które wyżej cenią sobie właśnie sukces na tym poziomie niźli ewentualny sukces na poziomie narodowym? Jeśli tak, to jaką rolę owa symboliczna lokalność i regionalność będzie odgrywać w przyszłych modelach karier? Czy reprezentacja województwa katowickiego na szczeblu narodowym będzie de facto (w świadomości społecznej mieszkańców województwa a przynajmniej w śląskiej części tego województwa) reprezentacją "drugiej ważności" bo pierwsze miejsce zajmą działacze lokalni i regionalni? Jak taki ewentualny stan wpłynie na widzenie Górnego Ślaska jako elementu politycznej mapy Polski? Te i inne podobne pytania, wyłaniające się z naszych badań w dziedzinie socjologii polityki były przedmiotem dyskusji na szerokim forum europejskim podczas corocznej sesji European Consortium for Political Research (Bern 27 luty-4 marca 1997), gdzie autor tego artykułu prezentował stan naszych, katowickich badań empirycznych. I tylko należy żałować, że sprawy naszego regionu często znajdują głębsze zrozumienie za granicą niż w kraju, bo w kraju ciągle łatwiej o Górnym Śląsku i Zagłębiu Dąbrowskim myśleć stereotypami zbudowanymi przed laty.