WOJCIECH ŚWIĄTKIEWICZ

O problemach społecznych związanych z migracjami robotników do przemysłu na Górnym Śląsku pisał na początku wieku Max Weber. Również Emil Durkheim w swoim studium nad kształtowaniem sie więzi społecznej czerpał przykłady z życia Górnego Śląska.

W roku 1927 Instytut Gospodarstwa Społecznego w Warszawie prowadził ankiety w środowiskach robotniczych Warszawy, Łodzi i Zagłębia Dąbrowskiego. Na ankietę odpowiedziało między innymi 99 górników, a opisywana przez nich sytuacja bytowa może być uważana za charakterystyczną dla tego środowiska zawodowego również w obszarze górnośląskim. Prace socjologiczne dotyczące społecznej problematyki Górnego Śląska związane są z badaniami prowadzonymi przez Polski Instytut Socjologiczny w Poznaniu kierowany przez Floriana Znanieckiego. Instytut w roku 1934 zbierał życiorysy młodzieży śląskiej opracowane później przez Jana Szczepańskiego. W latach 1935-1936 ogłosił konkurs na życiorysy Ślązaków mieszkających na terenach Górnego Śląska należących do Polski. Zebrano 205 prac, które wstępnie opisał Jan Szczepański. Niestety w czasie wojny materiały konkursowe zginęły. Obszerne socjologiczne studium problemów społecznych występujących w regionie górnośląskim opublikował w roku 1935 Józef Chałasiński pt. Antagonizm polsko-niemiecki w fabrycznej osadzie "Kopalnia" na Górnym Śląsku.

Dziś można już podać, że badana przez J. Chałasińskiego osada jest obecnie południową dzielnicą Katowic i nazywa się Murcki. W roku 1938 Paweł Rybicki opublikował ważne studium zatytułowane: O badaniu socjograficznym Śląska, w którym wskazywał na historyczne uwarunkowania specyfiki kulturowej Górnego Śląska i wymieniał zagadnienia wymagające badań socjologicznych. Program badań nakreślony przez P. Rybickiego nie stracił i dziś na aktualności. Szeroką dyskusję wywołał opublikowany w roku 1934 przez znanego działacza społecznego ks. Emila Szramka artykuł zatytułowany: Śląsk jako problem socjologiczny. Jest on i współcześnie przedmiotem częstego przywoływania, a Szramkowy pomysł na tytuł swego artykułu okazał się na tyle znaczeniowo nośny, że Rada Programowa X Zjazdu Socjologicznego zdecydowała się tym samym tytułem nazwać pierwszą sesję plenarną Zjazdu. Oprócz wymienionych opublikowano w tym okresie jeszcze inne opracowania powstałe w środowisku Instytutu Śląskiego utworzonego w Katowicach w roku 1934. Tak na przykład Józef Reiss wydał pracę pt. Socjologiczne podłoże śląskiej pieśni ludowej, a w rok później w opracowaniu pt. Stan i potrzeby nauki polskiej na Śląsku również poruszone zostały zagadnienia socjologiczne. Wybuch drugiej wojny światowej przerwał i uniemożliwił realizację istniejących projektów badawczych. Zaraz po zakończeniu wojny w opolskiej części Górnego Śląska rozpoczęły się zakrojone na szeroką skalę badania socjologiczne prowadzone między innymi przez Stanisława Ossowskiego, Stefana Nowakowskiego, Antoninę Kłoskowską, Kazimierza Żygulskiego.

Region katowicki nie był w tym czasie objęty większym zainteresowaniem socjologów. W bibliografiach wymienia się pracę Janusza Ziółkowskiego poświęconą Katowicom. Dopiero po zmianach politycznych w roku 1956 można odnotować nowe badania socjologiczne. W roku 1957 utworzono w Katowicach Śląski Instytut Naukowy, w którym utworzono też najpierw Komisję Socjograficzną, przekształconą później w Komisję Socjologiczną a następnie w Pracownię Socjologiczną kierowaną najpierw przez prof. Pawła Rybickiego, a później przez prof. Wandę Mrozek. Z czasem Pracownia została przekształcona w Zakład Badań Socjologicznych z kilkoma pracowniami. Nawiązano kontakty naukowe i zlecono prowadzenie badań nad poszczególnymi zagadnieniami społecznymi pracownikom Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Katedry Socjologii i Demografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Zakładu Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, Pracowni Socjologicznej Instytutu Zachodniego w Poznaniu, Zakładu Socjologii Instytutu Gospodarstwa Społecznego w Warszawie. Badania na Górnym Śląsku prowadzili wówczas między innymi: Jan Szczepański, Adam Sarapata, Stefania Dzięcielska-Machnikowska, Jerzy Piotrowski, Kazimierz Żygulski, Andrzej Siciński, Aleksander Matejko.

W roku 1960 nakładem SIN ukazała się książka J. Ziółkowskiego pt. "Sosnowiec - drogi i czynniki rozwoju miasta przemysłowego" (1960). W roku 1963 powołano periodyk Górnośląskie Studia Socjologiczne, w ramach którego, jako tom II ukazała się praca Wandy Mrozek pt. Rodzina górnicza. Przekształcenia społeczne w górnośląskim środowisku górniczym (1965) oraz Franciszka Adamskiego pt. Hutnik i jego rodzina (t. III, rok 1966). Do tej pory ukazało się 21 tomów tego periodyku. Od kilku lat tytuł się nie ukazuje. Ze SIN związani etatowo byli między innymi doc. Gabriel Kraus oraz prof. Lucyna Frąckiewicz, prof. Bohdan Jałowiecki, prof. Jacek Wódz.

W roku 1963 nawiązane zostały kontakty ze środowiskiem socjologicznym w Krakowie, a dr Henryk Dutkiewicz został wybrany do Zarządu krakowskiego oddziału PTS, i pełnił rolę delegata na Górny Śląsk. W roku 1968 decyzją Zarządu Głównego powołano w Katowicach oddział PTS, wpisany do rejestru Wydziału Spraw Wewnętrznych Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach dnia 27 listopada. Przewodniczącą oddziału została wybrana Wanda Mrozek, pełniąc tę funkcję przez wiele następnych kadencji. Sekretarzem został Henryk Dutkiewicz, który do dziś pozostaje aktywnym członkiem zarządu Oddziału. Do czasu utworzenia Instytutu Socjologii na Uniwersytecie Śląskim oddział katowicki PTS skupiał się wokół socjologów pracujących w Śląskim Instytucie Naukowym i tu też miał swoją siedzibę. Od "niepamiętnych czasów" sekretarzem Oddziału jest Barbara Halladin a przewodniczącym Zarządu oddziału - od kilku kadencji - jest Wojciech Świątkiewicz, który przejął tę posadę po Władysławie Jacherze.

Aczkolwiek ośrodek socjologiczny przy SIN skupiał największą liczbę socjologów i w pewnym okresie wyraźnie zaznaczył się w polskim środowisku socjologicznym to nie był jednak w tamtych czasach jedynym ośrodkiem skupiającym socjologów prowadzących badania. W latach sześćdziesiątych przy Głównym Instytucie Górnictwa w Katowicach powołana została pracowania socjologiczna, która zresztą do dziś prowadzi samodzielne badania socjologiczne. Jej kierownikiem jest dr Konrad Tausch. Socjologowie pracowali także w innych zakładach pracy (zauważalna była działalność pracowni socjologicznych np. w Hucie Katowice i Hucie Baildon) oraz na katowickich uczelniach: w Wyższej Szkole Ekonomicznej, Wyższej Szkole Pedagogicznej i Politechnice Śląskiej.

W latach siedemdziesiątych wzrosło zapotrzebowanie na socjologów i to zarówno w zakładach przemysłowych, jak i w szkołach wyższych. Socjologia została potraktowana jako jeden z przedmiotów tzw. "bloku ideologicznego" obowiązującego studentów wszystkich kierunków studiów. Tworzono więc zakłady lub katedry socjologii albo też - częściej - socjologów włączano do zespołów filozofów, politologów, czy szerzej nazywanych "zespołów" humanistycznych, w których realizowane były programy dydaktyczne z zakresu "marksistowskiej filozofii i socjologii". Ten wątek z historii katowickiego środowiska socjologicznego wymagałby pewno odrębnego studium, autorefleksji nad własnymi dziejami. Ogólnie można jednak przyjąć, ze zważywszy na okoliczności dziejowe, takie na przykład jak obecność w Radzie Wydziału Nauk Społecznych UŚ. "uczonych radzieckich", których "słuszny głos" liczył się także w sprawach dotyczących tytułów prac dyplomowych, już nie mówiąc o innych znacznie ważniejszych problemach - proporcje między ideologią a nauką zostały jakoś zachowane, a niższy niż w innych Instytutach istniejących na Wydziale "wskaźnik upartyjnienia kadry" nie był w tamtych czasach powodem do "słusznego zadowolenia" i być może ówczesnym władzom sprawiał kłopoty. "Reakcyjne oblicze" części pracowników Instytutu Socjologii ujawniło się jednak w pełni dopiero na przełomie września i października 1980 roku, kiedy w sytuacji ogólnonarodowego przebudzenia społecznego koledzy socjolodzy i filozofowie utworzyli koło NSZZ "Solidarność". Jak łatwo się domyślić, w dwa lata później prawa stanu wojennego wymierzyły "sprawiedliwą karę" krnąbnym funkcjonariuszom frontu ideologicznego. Czas goi rany ale blizny pozostają.

W międzyczasie jednak, i to chciałbym szczególnie podkreślić, utworzono na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego kierunek studiów socjologicznych (1975 rok) i Instytut Socjologii (1976 rok). Odtąd socjologia stała się kierunkiem studiów uniwersyteckich a socjologowie mogli łączyć pracę naukową z dydaktyką. Zaczęło też powstawać rodzime środowisko socjologiczne powoli utrwalając swoje miejsce w świadomości mieszkańców regionu i pozycję naukową. Jest to obecnie największa na Górnym Śląsku placówka socjologiczna o charakterze dydaktycznym i naukowobadawczym. Profesorowie socjologii pracują również w innych strukturach Uniwersytetu w tym także na Filii w Cieszynie i na innych katowickich uczelniach. Znaczący rozwój studiów nastąpił po roku 1990. Systematycznie zwiększa się liczba studentów, chociaż niestety nie jest to związane z rosnącą liczbą etatów dla pracowników naukowych. Na studiach dziennych na kierunku socjologia kształci się obecnie blisko 300 studentów na studiach licencjackich z zakresu pracy socjalnej ponad 100 osób. Grono to powiększają studenci studiów zaocznych (w zakresie pracy socjalnej). Przy Wydziale Nauk Społecznych powołano Studium Doktoranckie. Wpisane w jego program seminaria doktoranckie w zakresie socjologii gromadzą coraz liczniejszą grupę doktorantów włączających się w prace badawcze poszczególnych Zakładów. Z inicjatywy środowiska socjologicznego Instytutu uruchomione zostało także Studium Wiedzy o Regionie, a od najbliższego roku akademickiego rozpocznie działalność Studium Wiedzy Obywatelskiej. Łącznie tworzyć one będą Uniwersyteckie Centrum Wiedzy Regionalnej i Obywatelskiej.

W swej krótkiej dwudziestoletniej historii Instytutem Socjologii kierowało trzech dyrektorów. Najpierw prof. Wanda Mrozek, potem prof. Władysław Jacher, a obecnie prof. Marek S. Szczepański. Dyrektor miał zawsze do pomocy dwóch zastępców, którymi są już od dłuższego czasu dr Barbara Halladin (urzędująca jeszcze za panowania prof. W. Jachera) i dr Stanisław Nurek. Zawsze też istniała, chociaż różnie się nazywała i z różnym skutkiem działała Rada Instytutu, w skład której wchodzili oprócz docentów i profesorów także delegaci adiunktów i asystentów oraz studentów. Za miłościwego panowania obecnego dyrektora znaczenie Rady Naukowej jako organu konsultacyjnego jest duże i najważniejsze sprawy związane czy to z przewodami habilitacyjnymi i profesorskimi czy to z wymianą nieszczelnych okien są tu omawiane.

W roku powstania Instytut dzielił się na trzy zakłady. Prof. Wanda Mrozek kierowała Zakładem Socjologii Ogólnej, prof. Janusz Sztumski - Zakładem Socjologii Pracy i Przemysłu, a prof. Bohdan Jałowiecki - Zakładem Procesów Urbanizacji i Planowania Społecznego. Z czasem kierownictwo Zakładu Socjologii Ogólnej przejął prof. Zbigniew A. Żechowski, a w związku z odejściem z Instytutu prof. Bohdana Jałowieckiego jego Zakład przejął prof. Jacek Wódz. Po odejściu prof. Janusza Sztumskiego na funkcję rektora Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie powołano Zakład Socjologii Pracy i Organizacji którym kieruje prof. Władysław Jacher. Przez pewien okres istniał też Zakład Teorii Rozwoju Społecznego kierowany przez prof. Ryszarda Dyoniziaka. Krótko z Instytutem związany był też prof. Kazimierz Z. Sowa.

Po roku 1990 utworzono trzy nowe Zakłady kierowane przez prof. prof. : Kazimierę Wódz, Marka S. Szczepańskiego i Wojciecha Świątkiewicza, i obecnie jest razem sześć Zakładów. Jako struktury wydzielone istnieją Studium Pracy Socjalnej (oficjalnie: Wyższe Zawodowe Studium Socjologiczne) kierowane przez prof. Kazimierę Wódz oraz Pracownia Stosowanych Nauk Społecznych kierowana przez dr. Andrzeja Niesporka. Dwóch naszych kolegów z Instytutu jest prodziekanami Wydziału Nauk Społecznych (prof. K. Wódz i dr Krzysztof Czekaj), a prof. Jacek Wódz kieruje Międzynarodową Szkołą Nauk Politycznych Uniwersytetu Śląskiego. Prof. Marek S. Szczepański jest przewodniczącym Rady Wydawniczej UŚ. Duże jest też zaangażowanie socjologów w różne struktury regionalne zarówno naukowe, jak i w administracji państwowej oraz samorządowej. W wielu wypadkach nasi koledzy pełnią eksponowane funkcje przewodniczących różnych gremiów, rad, zespołów, itp. Także w międzynarodowych i ogólnopolskich różnych strukturach są nasi ludzie. Jacek Wódz doradza premierowi Włodzimierzowi Cimoszewiczowi, Władysław Jacher i Marek S. Szczepański zostali wybrani do Komitetu Socjologii PAN. W Zarządzie Głównym PTS jest Wojciech Świątkiewicz. W Sejmie RP zasiada Wojciech Błasiak obecnie urlopowany adiunkt UŚ.

Dziesiąty Zjazd Socjologiczny, jaki odbywa się w Katowicach chcemy traktować jako potwierdzenie - przez krajowe środowisko socjologiczne - stabilności naszych struktur organizacyjnych i osiągnięć naukowych oraz szansę na lepszy i szybszy rozwój w obydwu wymienionych płaszczyznach.