MAREK DZIWIERSKI

TOMASZ NAWROCKI

W 1976 roku aspiracje katowickiego środowiska socjologicznego zwieńczone zostały przez powołanie Instytutu Socjologii przy Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego. Trwały już wówczas zapoczątkowane rok wcześniej stacjonarne studia socjologiczne.

Kierunki badań i tym samym strukturę Instytutu określiły potrzeby regionu. Obecnie będący równolatkiem swych studentów Instytut zatrudnia 34 pracowników naukowo-dydaktycznych. Wśród nich jest ośmiu pracowników samodzielnych, osiemnastu adiunktów oraz siedmiu asystentów. Przeszło połowa z nich to absolwenci studiów socjologicznych na Uniwersytecie Śląskim (1 profesor, 11 adiunktów, 7 asystentów). Z Instytutem związanych jest też grono stypendystów Studium Doktoranckiego przy Wydziale Nauk Społecznych.

Pracownicy naukowo-dydaktyczni skupieni są w sześciu Zakładach. Trzy z nich funkcjonują od początku Instytutu: Zakład Socjologii Ogólnej kierowany przez prof. A. Z. Żechowskiego, Zakład Socjologii Pracy i Organizacji kierowany przez prof. W. Jachera oraz Zakład Procesów Urbanizacji i Planowania Społecznego kierowany przez prof. J. Wodza. Powstanie trzech kolejnych wiąże się z rozwojem potencjału naukowo-badawczego Instytutu na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych: Zakład Badań Kultury Współczesnej kierowany przez prof. K. Wódz (1988 r. ), Zakład Socjologii Wiedzy kierowany przez prof. W. Świątkiewicza (1990 r. ) oraz Zakład Socjologii Rozwoju kierowany przez prof. M. S. Szczepańskiego (1991 r. ).

Przy Instytucie funkcjonuje też powołane cztery lata temu z inicjatywy prof. K. Wódz Studium Pracy Socjalnej. Studium nie tylko ogranicza się do prowadzenia Wyższych Zawodowych Studiów Socjologicznych, ale także prowadzi ożywioną działalność naukową (we współpracy z ośrodkami krajowymi i zagranicznymi) oraz wydawniczą (udział w przygotowaniu publikacji w ramach serii Biblioteka Pracownika Socjalnego). W roku akademickim 1997/1998 rozpocznie też swą działalność Podyplomowe Studium Organizacji Pomocy Społecznej (kierownik dr Krystyna Faliszek).

Z inicjatywy Instytutu, a ściślej rzecz biorąc prof. M. S. Szczepańskiego powołano Centrum Edukacji Regionalnej i Obywatelskiej, którego oferta dydaktyczna, badawcza i dokumentacyjna skierowana jest przede wszystkim do środowiska oświatowego. W ramach Centrum funkcjonują: Podyplomowe Studium Wiedzy o Regionie (kierownik dr Tomasz Nawrocki) oraz nowoutworzone Podyplomowe Studium Edukacji Obywatelskiej (kierownik dr Stanisław Nurek).

Całością prac Instytutu kieruje od 1993 roku prof. M. S. Szczepański. Jego zastępcami są: do spraw nauki dr St. Nurek a do spraw dydaktycznych dr Barbara Filipczyk - Halladin.

Z różnych przyczyn - głównie jednak redakcyjnych, trudno nam dokonać pełnej odsłony i lustracji tematów badawczych, opracowań książkowych, prac zbiorczych oraz artykułów publikowanych w specjalistycznych czasopismach krajowych i zagranicznych. Tym samym nie będzie to instytutowy konterfekt, a zaledwie szkic - skromny i zdawkowy. Albowiem sygnalizujemy jedynie wybrane kierunki działań badawczych i edytorskich z kilku ostatnich lat.

W najstarszym z naszych zakładów - Zakładzie Socjologii Ogólnej od dłuższego czasu trwają studia nad transformacją. Obejmują one zarówno dociekania teoretyczne, jako też badania empiryczne dotyczące pojmowania, przebiegu oraz skutków strukturalno-gospodarczych transformacji systemowej. Ukazało się dotychczas kilka publikacji, a wśród nich: redagowana przez A. Niesporka i S. Nurka, Transformacja społeczna w teorii i badaniach socjologicznych ( Katowice 1995 ); Gminy i instytucje komunalne w ocenie mieszkańców województwa katowickiego. Red. J. Burzyński, B. Klimiński, A. Niesporek i W. Świątkiewicz (Katowice 1995); artykuł Z.. A. Żechowskiego: Transformations of Consciousness and the Future of Social Sciences (The Case of Poland) - w tomie materiałów pokonferencyjnych: Coming of Postmodern Future (Warsaw, Sept. 29 - Oct. 1, 1995).

Osobne miejsce zajmują tu podjęte przez T. Banaszczyka kilka lat wstecz badania nad szkołą E. Durkheima, w ich następstwie została opublikowana druga po, Studiach o przedstawieniach zbiorowych czasu i przestrzeni w durkheimowskiej szkole socjologicznej, rozprawa pt. : Durkheim i protagoniści (Katowice 1996).

Od 1992 roku w Zakładzie Socjologii Pracy i Organizacji prowadzone są dwa tematy badawcze: Społeczne bariery i dylematy działań prywatyzacyjnych w przedsiębiorstwach Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego oraz Czynniki motywacyjne w warunkach restrukturyzacji polskiej gospodarki na przykładzie wybranych zakładów GOP. Celem tych badań jest opisanie kondycji gospodarki regionalnej w warunkach transformacji. Poza tą tematyką pracownicy realizują wiele własnych pomysłów badawczych. I tak dwa znaczące przedsięwzięcia dotyczyły mniejszości. W ramach pierwszego ukazała się książka autorstwa M. Dziewierskiego, B. Pactwy i B. Siewierskiego pt. Dylematy tożsamości (Katowice 1992) oraz 5 innych artykułów opublikowanych przez M. Dziewierskiego na temat Łemków. Druga z inicjatyw zaowocowała publikacją pod red. W. Jachera: Sytuacja społeczno-kulturowa mniejszości niemieckiej na Górnym Śląsku (Kielce 1993). Podobnej problematyce poświęcono A. Bartoszka i L. Gruszczyńskiego: Perspektywy stosunków polskoniemieckich w opinii mieszkańców województwa katowickiego (Katowice 1995). Ponadto w ostatnich latach opublikowano m. in. : tom pod redakcją W. Jachera: Sociological Essays (Katowice 1993); A. Bartoszka: Społeczne tworzenie osobowości (Katowice 1994); A. Bartoszka, L. Gruszczyńskiego: Województwo katowickie 1996. Obraz życia i jego warunków w świadomości mieszkańców (Katowice 1996);

Zakład Procesów Urbanizacji i Planowania Społecznego prowadzi badania z zakresu: patologii społecznej, socjologii i demografii regionu, społeczności lokalnej, socjologii miasta, socjologii środowiska oraz polityki społecznej. Jedną z cech charakterystycznych badań jest częste posługiwanie się metodami jakościowymi. Obecnie realizowany jest też przez T. Nawrockiego indywidualny grant KBN nt. : Stosunki społeczne w osadzie fabrycznej "Kopalnia" na Górnym Śląsku.

W wyniku wspólnej pracy Zakładu ostatnimi laty opublikowano: The Problems of Ecological Awarness (Katowice 1995). Członkowie tego zespołu są również autorami innych prac, jak choćby: Jak się żyło i żyje Ślązakowi na Śląsku? Z Pawłem Rakoczem rozmawia Jacek Wódz ( Katowice 1996 ); Les acterurs de la vie politique locale, J. Petaux, J. Wódz [ed. ] Katowice 1996; J. Wódz, La coopération inter-régionale dans le transition politique en Europe centrale et orientale, et: Les politiques du néo- régionalisme (Paris, 1996); T. Nawrocki, M. S. Szczepański: Mining Communities in the Process of Social Transformation, Experiences of the XX Century. Prospects for the XXI Century. (The Case of Upper Silesia, Poland) in. : European Space - Baltic Space - Polish Space, Part One (Hanover- Warsaw 1997) A. Kukliński [ed. ].

Zakład Badań nad Kulturą Współczesną realizuje aktualnie kilka tematów: Społeczne skutki deindustrializacji. Badania porównawcze woj. katowickie i Płn. - Wsch. Anglii (we współpracy z Dep. of Sociology and Social Policy, Durham University); Social History of Poverty in Central Europe (międzynarodowe badania porównawcze, koordynowane przez Max Weber Fundation, Budapeszt); Kulturowe bariery transformacji ekonomicznej Górnego Śląska. Od 1994 roku realizowany jest grant KBN-u na temat: Procesy marginalizacji tradycyjnych społeczności robotniczych miast Górnego Śląska. Celem tych badań jest określenie zagrożeń i szans tkwiących w lokalnych społecznościach robotniczych województwa katowickiego. Pośród licznych publikacji Zakładu znajdują się m. in. : Transformation of Old Industrial Regions as a Sociological Problem. Pod redakcją K. Wódz, Katowice 1994; ) The Social World of Silesians. Reconstruction of the Contents of Everyday Conscioussness /K. Łęcki, J. Wódz, K. Wódz, P. Wróblewski/, Polish Sociological Review, 1994, nr 3; Wokół śląskiej tożsamości /red. / K. Wódz, Katowice 1995; K. Łęcki, A. Szóstak: Komunikacja interpersonalna w pracy socjalnej (Warszawa 1996).

Zainteresowania naukowe pracowników Zakładu Socjologii Wiedzy koncentrują się wokół potoczności, mechanizmów tworzenia się obrazów społecznego świata oraz ich odniesień do wzorów działań. Realizowane projekty badawcze dotyczą m. in. : zasad ładu społecznego funkcjonujących w potocznych wyobrażeniach i przekazach zwłaszcza w relacji do kulturowej specyfiki Górnego Śląska; treści i formy międzypokoleniowego przekazu wartości kulturowych w rodzinie; religii jako aksjologicznego źródła legitymizacji struktur społecznego świata; społecznych uwarunkowań stereotypów i autostereotypów rozpatrywanych w kontekście problemów identyfikacji regionalnej i narodowej; wzorów kulturowych społeczności wielkiego miasta; społecznointegracyjnych funkcji środków masowego przekazu.

W ostatnim okresie opublikowano pod redakcją W. Świątkiewicza kilka prac zbiorowych, w których pracownicy Zakładu zamieścili swoje artykuły. Wśród tych prac można wymienić dla przykładu: Wartość a style życia rodzin (Katowice 1992), Świat społeczny i jego legitymizacje (Katowice 1993), Region and Regionalism. Culture and social order (Katowice 1995); Miasto i jego mieszkańcy (Katowice 1995), Kościół katolicki na Górnym Śląsku. Szkice o historii i współczesności (Katowice 1996).

Zakład Socjologii Rozwoju prowadzi badania z zakresu: problemów transformacji systemowej w Polsce, regionalizmu i problemów Górnego Śląska, procesów urbanizacyjnych, uwarunkowań rozwoju przedsiębiorczości, stanu i przemian systemu edukacyjnego w regionie, socjologii ruchów społecznych.

Zespół pracowników Instytutu Socjologii Uniwersytetu Śląskiego

Oto przykładowe publikacje podsumowujące prowadzone badania: A Flat an a Town in the Conditions of Real Socialism - a Journey to "Heart of Darkness" (Guest ed. M. S. Szczepański), Journal of Architectural and Planning Research (special issue), Vol. 11, no 1, Spring 1994, Chicago; W. Błasiak, T. Nawrocki, M. S. Szczepański, Górny Śląsk 2005. Scenariusz restrukturyzacji (Katowice 1994); - Górnicy górnośląscy - ludzie zbędni, ludzie luźni? Szkice socjologiczne. Pod redakcją M. S. Szczepański (Kraków - Katowice 1994); Raport o stanie oświaty województwa katowickiego (Katowice 1993); Tychy 19391993. Monografia miasta. Pod redakcją M. S. Szczepański (Tychy 1995).

Prace badawcze prowadzone są we współpracy z ośrodkami krajowymi i zagranicznymi. Instytut bowiem utrzymywał i utrzymuje nadal bliskie kontakty z instytucjami naukowymi w Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Niemczech, Stanach Zjednoczonych i Słowenii. Przykładem takiej współpracy mogą być kontakty z: University of Michigan School of Business Administration (zespół prof. W. Jachera), Wydziałem Socjologii Uniwersytetu Durham (zespół prof. K. Wódz), European Centre for Ethic and Region Studies University of Maribor (zespół prof. K. Wódz), a także liczne wizyty badaczy z tych krajów w Katowicach oraz wykłady prowadzone przez pracowników Instytutu na uczelniach zagranicznych.