28 listopada 2023 roku po długiej i ciężkiej chorobie odeszła od nas – przez wielu znana i lubiana – Krystyna Urban, emerytowana pracownica Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i Instytutu Języka Polskiego PAN. Od powstania NSZZ „Solidarność” ofiarnie uczestniczyła w działaniach Związku, z poświęceniem pracowała nad tworzeniem historii „Solidarności” Uniwersytetu Śląskiego.

Krystyna Urban

Koleżanka nasza urodziła się i wychowała w Przeworsku, w województwie podkarpackim. Studia wyższe podjęła Urbanka (bo tak Ją najczęściej nazywało grono przyjaciół) na polonistyce Uniwersytetu Jagiellońskiego. Okres, w którym odbywała studia polonistyczne, z perspektywy czasu zaliczony być musi do najświetniejszych w dziejach krakowskiej uczelni. Krystyna miała zajęcia z takimi znakomitościami naukowymi, jak – z historyków literatury – Kazimierz Wyka, Henryk Markiewicz, Jan Błoński i Franciszek Ziejka; z językoznawców zaś – z Mieczysławem Karasiem, Ewą Ostrowską, Stanisławem Jodłowskim i Bogusławem Dunajem. W trakcie studiów, należąc do Koła Naukowego Językoznawców Studentów UJ, wybrała specjalizację językoznawczą. Studiowała także na Międzywydziałowym Studium Kulturalno-Oświatowym UJ. W roku 1972 napisała pod kierunkiem prof. Mieczysława Karasia pracę magisterską pt. Elementy gwarowe w twórczości Romana Turka.

Po studiach podjęła pracę w Pałacu Młodzieży w Katowicach. Pracowała tam jako instruktor w Dziale Czytelnictwa i Dziale Imprez, wykazując w tej pracy wiele inicjatywy i pomysłowości.

W związku z powstaniem i rozbudową Uniwersytetu Śląskiego, dzięki staraniom prof. Ireny Bajerowej, Krystyna najpierw została zatrudniona w Instytucie Języka Polskiego UŚ na etacie asystenta w latach 1974–1987. W roku 1988 przeszła do kierowanej przez prof. Władysława Lubasia Pracowni Socjolingwistyki Instytutu Języka Polskiego PAN, który najpierw miał siedzibę w Katowicach, a potem w Krakowie. Tu pracowała w zespole opracowującym m.in. język mówiony miast mieszkańców Górnego Śląska i Zagłębia. Były to badania na polskim gruncie pionierskie.

Najważniejszym dokonaniem naukowym Krystyny Urban było opracowanie artykułów hasłowych w 8 (z 10 tomów) Słownika polskich leksemów potocznych pod redakcją W. Lubasia, a po śmierci profesora K. Skowronek (Kraków 2015, wydawnictwo Lexis). W słowniku tym tom 8 (litery P–Pa) został samodzielnie opracowany przez Krystynę Urban. Warto dodać, że tom ten liczył ponad 200 stron.

Drugim ważnym obszarem zainteresowań Krystyny Urban było badanie świadomości językowej Polaków i roli mediów w jej kształtowaniu. Były to prace o charakterze prekursorskim. Tu należy wymienić pozycje: K. Urban: Przechodzenie elementów języka potocznego (kolokwializmów) do języka ogólnego w opinii społecznej. Metody badawcze („Socjolingwistyka” 1979, t. 2); A. Skudrzyk, K. Urban: Małe ojczyzny, świadomość językowo-kulturowa społeczności lokalnej (Katowice 2010). Należy też przypomnieć współautorstwo (łącznie z E. Kuryło i K.M. Solecką) 14 artykułów na temat badania świadomości językowej współczesnych Macedończyków.

Krystyna Urban specjalizowała się w socjolingwistyce i pragmatyce językowej. Poświęciła tym zagadnieniom kilkadziesiąt artykułów.

Poza tym obszary Jej zainteresowań dotyczyły problematyki regionu i regionalności. Z tej dziedziny na wymienienie zasługują prace, w których Krystyna była współautorką. Będą to: Gwara śląska – świadectwo kultury i narzędzie komunikacji (Katowice 2001, razem z A. Skudrzyk, J. Tambor, O. Wolińską); Gwara śląska – świadectwo kultury, narzędzie komunikacji. Teksty. Red. J. Tambor. Nagranie i opracowanie tekstów A. Skudrzyk, J. Tambor, K. Urban, O. Wolińska (Katowice 2002).

Interesowała Ją także dydaktyka i edukacja; z prof. Aldoną Skudrzyk była współautorką podręczników dla zreformowanego gimnazjum i liceum, razem przygotowały też skrypt uniwersytecki pt. Znaleźć słowo trafne... Stylistyczno- komunikacyjny obraz współczesnej polszczyzny. Materiały pomocnicze do praktycznej stylistyki, kultury języka i pragmatyki językowej (Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2007).

Do dorobku naukowego Krystyny Urban zaliczyć też wypadnie współautorstwo licznych słowników. Najważniejsze z nich to: wspólnie z A. Skudrzyk Mały słownik terminów z zakresu socjolingwistyki i pragmatyki językowej (Kraków–Warszawa 2000); wspólnie z B. Cząstką-Szymon i Heleną Synowiec Mały słownik terminów gramatycznych (Kraków–Warszawa 1996); wspólnie z A. Skudrzyk Mały słownik użycia wielkich liter w polskich tekstach (Warszawa–Kraków 2009).

Interesowała się także językiem religijnym. Dla kwartalnika oo. franciszkanów „Z Woźnickiego Wzgórza” opracowała cykl artykułów O języku z ambony, w którym analizowała terminy sakralne i eklezjalne oraz objaśniała zasady ich poprawnego użycia.

Innym, szczególnie doniosłym polem działalności Krysi było Jej uczestnictwo w organizacji na terenie uczelni ogniw NSZZ „Solidarność”. Działała w związku dokładnie od początku jego istnienia. Niedługo przed śmiercią poświęciła swój czas i siły, starając się o poprawny kształt językowy opracowywanej właśnie historii 40 lat „Solidarności” na Uniwersytecie Śląskim.

Kiedy 13 grudnia 1981 roku wprowadzono stan wojenny, Krystyna o północy musiała przeprowadzić niemiłą rozmowę z 6 funkcjonariuszami Służby Bezpieczeństwa, którzy przybyli do domu akademickiego przy ul. Mieszka I 15,by aresztować urzędującą na stanowisku prorektora Uniwersytetu Śląskiego prof. Irenę Bajerową. Pani Profesor mieszkała wraz z Krystyną Urban i Urszulą Burzywodą w jednym kompleksie mieszkalnym, w domu akademickim. Ale Pani Profesor była wówczas nieobecna, bo przebywała w swoim mieszkaniu w Krakowie.

Nastał bardzo ciężki okres stanu wojennego. Ciągle dobiegały informacje o aresztowaniach i internowaniach naszych kolegów, pracowników Uniwersytetu. Zajęcia na uczelni zostały zawieszone na czas nieokreślony. Panowało ogólne przygnębienie, wszyscy stawiali sobie pytanie: Co dalej? Wtedy do akcji przystąpiła prof. Irena Bajerowa. Zaproponowała młodszym kolegom, mieszkańcom akademika, systematyczne, cotygodniowe spotkania w jej pokoju, poświęcone naukowej dyskusji nad bieżącymi zagadnieniami. Czytaliśmy – w całości lub we fragmentach – rozważania współczesnych myślicieli, którzy jako filozofowie pomagali nam zrozumieć obecną rzeczywistość. Studiowaliśmy myśli Leszka Kołakowskiego, ks. Józefa Tischnera czy Stefana Świeżawskiego. Analizowaliśmy wybrane teksty i opierając się na nich, interpretowaliśmy realia stanu wojennego. W spotkaniach tych uczestniczyli pracownicy naukowi: Urszula Burzywoda, Urszula Kriger, Krystyna Urban, Antoni Barciak, Tadeusz Miczka, Jerzy Illg, Stefan Zabierowski.

To były najważniejsze informacje o dokonaniach naukowych i działalności związkowej Krystyny. Pora, by scharakteryzować Ją jako człowieka. Pochodziła z licznej i rozrzuconej nie tylko po Polsce, ale i w świecie rodziny. Jej bliżsi i dalsi krewni mieszkali i nadal mieszkają w Anglii, Holandii, Niemczech i Stanach Zjednoczonych. Tu zapewne było źródło Jej zamiłowania do podróży. Odwiedziła kraje tak egzotyczne, jak na przykład Boliwia.

Stąd zapewne także wywodzą się znamienne cechy Jej charakteru – otwartość na ludzi i towarzyskość. Krystyna bardzo dobrze czuła się wśród ludzi, ale i ludziom miło było z Nią obcować. Miała duże grono przyjaciół, także spoza środowiska naukowego. Przyciągała urokiem osobistym, empatią i poczuciem humoru. Była człowiekiem niezwykłej prawości.

W pamięci wielu pozostaną atrakcyjne spotkania towarzyskie, przede wszystkim imieniny Krystyny. Na spotkaniach tych panował znakomity nastrój, a gospodyni częstowała świetnym jedzeniem, w którego przygotowaniu była mistrzynią.

W trudnych chwilach choroby do końca otoczona była miłością i troską przyjaciół. Spoczęła na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie, w mieście, które głęboko ukochała, niedaleko od swoich mistrzów uniwersyteckich: Kazimierza Wyki, Franciszka Ziejki i Józefa Bubaka.

Urbanko, będzie nam Ciebie bardzo brakowało!

Grono Przyjaciół z Uniwersytetu Śląskiego