Prezentując kolejne wyniki monitoringu naukometrycznego Uniwersytetu Śląskiego na łamach "Gazety Uniwersyteckiej UŚ" (nr 10-11/55-56, 3/59, 4/60) wychodzę z założenia, że wielodziedzinowe rejestry bibliograficzne Instytutu Informacji Naukowej w Filadelfii (Institute for Scientific Information, ISI), a przede wszystkim Science Citation Index (SCI), są wiarygodnym źródłem wiadomości o różnych aspektach współczesnej nauki.

Udział % UŚ w ogólnopolskiej puli publikacji w latach 1993-1997

Statystyki naukometryczne bazujące na filadelfijskich bazach danych odzwierciedlają bowiem uniwersalną ocenę dokonaną przez światową społeczność naukową. Baza National Citation Report (NCR) jest również opracowywana przez ISI jako podsumowanie informacji z indeksów cytowań. Narodowy rejestr NCR, zakupiony przez Komitet Badań Naukowych (KBN), udostępniany jest w Ośrodku Przetwarzania Informacji w Warszawie. NCR stanowi zbiór opisów wszystkich publikacji autorów bądź współautorów, którzy podali, że ich instytucja macierzysta mieści się w Polsce. Dla każdej publikacji, zarejestrowanej w NCR od 1981 r. (w niektórych dziedzinach - od 1979 r. ), podana jest ogólna liczba cytowań w minionych 17 latach, jak też liczba cytowań w poszczególnych latach. Warto raz jeszcze przypomnieć, że chodzi wyłącznie o publikacje i powołania zawarte w około 8500 wyselekcjonowanych periodykach, indeksowanych przez ISI. Tak zwana lista filadelfijska obejmuje praktycznie wszystkie działy nauki - np. slawistykę reprezentuje 7 periodyków, m. in. z Rosji, Niemiec i Czech.
NCR-Poland był już podstawą do oceny stanu różnych dziedzin nauki w Polsce przez KBN i rankingu uczelni polskich (patrz "Forum Akademickie" nr 9/1998) i w coraz większym zakresie będzie wykorzystywany, m. in. przy przyznawaniu kategorii badawczych. Pisząc ostatnio o wyraźnym wzroście rangi prac autorów z UŚ w świecie, sygnalizowałem, że postęp ten jest bardzo zróżnicowany w obrębie poszczególnych działów nauki. Baza NCR-Poland umożliwia zweryfikowanie aktualnej pozycji dowolnej instytucji w Polsce i na świecie oraz trendu zmian aż w 105 dyscyplinach. Można więc miarodajnie porównywać liczbowy dorobek np. fizyków, filologów i filozofów, gdyż nie chodzi to o zestawianie danych z różnych dyscyplin, w zmiennym stopniu uwzględnionych w rejestrach ISI (patrz niżej). Reasumując, w niniejszym artykule porównania będą miały miejsce w obrębie dziedzin i dyscyplin i miarą osiągnięć UŚ jest udział procentowy w puli ogólnopolskiej. A zatem, porównywać będę fizyków z fizykami, filozofów z filozofami, itd. W ten sposób uwzględniona zostanie specyfika różnych dziedzin i nawet wielokrotnie podkreślana niewielka reprezentatywność bazy humanistycznej ISI ma nieco mniejsze znaczenie. Bo na przykład, czy można zakładać, że językoznawcy z UŚ piszą ostatnio tylko monografie, a ich koledzy "po fachu" z Warszawy i Krakowa "produkują" masowo artykuły do czasopism zaliczonych przez ISI do wiodących w nauce światowej?

Dziedziny i dyscypliny naukowe - ograniczenia i dwuznaczności

W procedurze wyodrębniania silnych i słabych punktów prac badawczych UŚ kumulują się wszystkie wady rejestrów ISI, omawiane obszernie w wspomnianych wcześniejszych publikacjach (np. kwestia selektywnego rejestrowania "podwójnych" adresów). Dodatkową trudność stanowi samo pogrupowanie czasopism i publikacji w bazie NCR w 34 główne dziedziny i 105 mniejszych dyscyplin naukowych (terminologia przyjęta za prof. A. K. Wróblewskim). Z racji ich różnej wielkości, wiarygodność statystyczna wyliczonych wskaźników procentowych jest też różna. I tak np. dane dla dyscypliny Applied Physics/Condensed Matter (4225 polskich publikacji w latach 1993-1997) są wielokrotnie bardziej wiarygodne niż dla takich dziedzin jak nauki społeczne (278 analogicznych prac) i informatyka (105), a zwłaszcza pedagogika (62) i prawo (zaledwie 34 publikacje!). Nie może to jednak dziwić gdy znamy strukturę baz ISI.

Schemat podziału nauki przez ISI odbiega od stosowanego w Polsce, przede wszystkim przez znaczne rozdrobnienie nauk biologicznych - jako najważniejszych w perspektywie XXI wieku. Nie musi mieć on zatem wiele wspólnego z strukturą wydziałową czy instytutową UŚ, gdyż np. w zakres działalności badawczej Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska (WBiOŚ) wchodzi co najmniej 5 podstawowych dziedzin ISI. Z kolei aż cztery wydziały kryją się w dziedzinie Arts & Humanities, nie uznanej zresztą przez ISI za standardowe pole naukowe. Autorzy 4 artykułów filozoficznych wywodzą się aż z trzech wydziałów: Filologicznego (WF), Nauk Społecznych i Matematyki, Fizyki i Chemii. (WMFCh), a takie przypadki nie są rzadkością i w innych dyscyplinach. W tym i każdym innym podziale tkwi jednak pewna doza umowności, a przy rosnącym znaczeniu prac interdyscyplinarnych przypomina to trochę dzielenie "wody w rzece". Sama terminologia też może sprawiać kłopoty i z tego względu dyscypliny pozostawiono w oryginalnym nazewnictwie ISI. Nie ulega też wątpliwości, że obecność niektórych dziedzin (np. farmakologii czy nauk rolniczych) jest przejawem przede wszystkim intersycyplinarnego charakteru prac badawczych na naszej uczelni.

Mniej ważny jest fakt, że niektóre mniej wyspecjalizowane periodyki zaliczono do dwóch (a sporadycznie nawet trzech) dyscyplin i dane o publikacjach i ich cytowaniach dublują się w przytaczanych zestawieniach. Na przykład, liczne artykuły w "Thin Solid Films" zakwalifikowano do dwóch dziedzin: fizyki (Applied Physics/Condensed Matter) i materiałoznawstwa (Materials Science and Engineering). Z kolei niektóre periodyki, cześciowo rejestrowane przez ISI, nie zaliczono do żadnej dyscypliny i artykuły w nich nie są uwzględnione w statystykach.

W sumie publikacje z UŚ w NCR-Poland reprezentują 19 dziedzin i 65 dyscyplin weług definicji ISI, ale nauki ekonomiczne nie są odnotowane w ostatniej pięciolatce. W przedstawianych zestawieniach dokonano pewnych modyfikacji w celu lepszego przedstawienia realiów naszej uniwersyteckiej nauki. I tak pominięto dziedzinę medycyna kliniczną (6 publikacji, niektóre pomyłkowo przypisane UŚ) i dyscyplinę Animal & Plant Sciences (wyłącznie część botaniki w dorobku UŚ), nie stosowano podziału nauk multidyscyplinarnych na dyscypliny, a Spectroscopy/Instrumentation/Analytical Science przesunięto z nauk inżynierskich do chemii (gros publikacji pochodzi z Instytutu Chemii dzięki czasopismu "Chemia Analityczna"). Z drugiej strony, do dziedzin dodano humanistykę, a 4 niewielkie dyscypliny z tego działu (General-Humanities, Language & Linguistics, Literature, Performing Arts) potraktowano łącznie jako Humanities & Arts.

Po tych zabiegach na profil nauki na UŚ w ostatniej pięciolatce składa się 18 dziedzin i 52 dyscypliny, których rangę - przez odniesienie do średniej uniwersyteckiej - określono kategoriami od A do E. Co więcej, wskaźniki za lata 1993-1997 porównano z danymi dla całej bazy NCR, reprezentującymi co najmniej lata 1981-1997, uzyskując ciekawe informacje o trendach zmian poszczególnych dziedzin i dyscyplin na tle nauki polskiej. Nota bene, KBN zawęził okres oceny do maksimum 3 lat(!).

Pozycja Uniwersytetu Śląskiego w Polsce w różnych dyscyplinach
- aktywność publikowania w latach 1993-1997
(na podstawie procentowego udziału w puli ogólnopolskiej publikacji, wg National Citation Report-Poland)

Lp.	Dyscyplina (dziedzina)	Liczba publikacji		Udział % UŚ w puli polskiej (P5)	Dynamika zmian (P5 - P19)	"Kategoria"
		US	Polska
1	Library & Information Sciences (S)	2	14	14, 29	+ 11, 73	A+
2	Environmental Studies, Geography, Development (S)	4	36	11, 11	+ 7, 04	A+
3	Philosophy (H)	4	49	8, 16	+ 4, 09	A+
4	Earth Science (Z)	31	421	7, 36	+ 3, 73	A+
5	Applied Physics/Condensed Matter (F)	199	4225	4, 71	- 0, 36	A
6	Spectroscopy/Instrumentation/Analytical Science (C)	70	2146	3, 26	- 0, 20	B
7	Multidisciplinary (Md)	7	222	3, 15	+ 0, 68	B
8	Biotechnology & Applied Microbiology (B)	5	161	3, 11	+ 1, 80	B+
9	Geological/Petroleum/Mining Engineering (Z)	2	65	3, 08	+ 0, 43	B
10	Physics (F)	138	4572	3, 02	- 0, 31	B
11	Plant Science (RZ)	25	855	2, 91	+ 0, 41	B
12	Nuclear Engineering (I)	2	85	2. 41	+1, 34	B+
13	Mathematics (M)	24	1029	2, 33	- 0, 13	B
14	Physical Chemistry/Chemical Physics (C)	74	3278	2, 26	+0, 06	B
15	Instrumentation/Measurement (I)	10	445	2, 25	+0, 37	B
	Uniwersytet Śląski jako całość	727	33565	PUŚ =2, 17
16	Inorganic & Nuclear Chemistry (C)	12	566	2, 12	-0, 69	C–
17	Metallurgy (Mz)	4	198	2, 02	- 0, 50	C–
18	Environment/Ecology (E)	9	457	1, 97	+ 1, 26	C+
19	Molecular Biology & Genetics (G)	6	307	1, 95	+ 0, 95	C+
20	Humanities & Arts (H)	3	169	1, 78	-0, 43	C–
21	Chemistry (C)	34	1997	1, 70	+ 0, 29	C+
22	Chemical Engineering (C)	17	1306	1, 30	+ 0, 72	C+
23	Engineering Mathematics (I)	2	160	1, 25	-0, 56	C–
24	Biology, General (B)	4	338	1, 18	+ 0, 48	C+
25	Information Technology & Communication Systems (If)	1	90	1, 11	-0, 09	C
26	Materials Science and Engineering (Mz)	13	1268	1, 03	- 0, 73	D–
27	Agriculture/Agronomy (R)	1	114	0, 88	- 1, 13	D–
28	History (H)	1	123	0, 81	+ 0, 33	D+
29	Chemistry & Analysis (C)	6	865	0, 69	-0, 94	D–
30	Psychology (P)	1	155	0, 65	-1, 26	D–
31	Cell & Developmental Biology (G)	1	219	0, 46	-+0, 32	D+
32	Organic Chemistry/Polymer Science (C)	5	1163	0, 43	+0, 01	D
33	Aquatic Sciences (RZ)	1	241	0, 41	+ 0, 24	D+
34	Physiology (B)	1	274	0, 36	+ 0, 12	D+
35	Optics & Acoustics (F)	2	569	0, 35	- 0, 16	D–
36	Microbiology (Mb)	1	299	0, 33	- 0, 13	D–
37	Electrical & Electronics Engineering (I)	1	423	0, 24	+0, 07	D
38	Animal Sciences (RZ)	1	426	0, 23	+0, 17	D+
39	Biochemistry & Biophysics (B)	2	1356	0, 15	+ 0, 07	D+
40	Pharmacology & Toxicology (Fm)	1	678	0, 15	+0, 05	D+
	Mechanics Engineering (I)	0	538	0, 00	- 0, 04	E
	AI, Robotics & Automatic Control (I)	0	159	0, 00	- 0, 16	E
	Experimental Biology (B)	0	120	0, 00	- 0, 21	E
	Veterinary Medicine/Animal Health (RZ)	0	148	0, 00	- 0, 42	E
	Sociology & Anthropology (S)	0	76	0, 00	-0, 63	E
	Political Science & Public Administration (S)	0	53	0, 00	- 0, 65	E
	Space Science (A)	0	631	0, 00	- 0, 92	E
	Economics (Ec)	0	96	0, 00	- 1, 26	E
	Computer Engineering, Technology & Applications (If)	0	124	0, 00	-1, 06	E
	Instrumentation/Control (I)	1	92	0, 00	- 1, 09	E
	Agricultural Chemistry (R)	0	148	0, 00	- 1, 70	E
	Public Health & Health Care (S)	0	16	0, 00	- 2, 94	E

P₅ i P₁₉ - udziały % UŚ w puli ogólnopolskiej za ostatnie 5 lat i w NCR za lata 1979-1997

Dziedziny: A - Astrofizyka, B - Biologia i biochemia, C - Chemia, E - Ekologia/Środowisko, Ec - Ekonomia i zarządzanie, F - Fizyka, Fm - Farmakologia, G - Biologia molekularna i genetyka, H - Humanistyka, I - Nauki inżynierskie, M - Matematyka, Mb - Mikrobiologia, Md - Badania multidyscyplinarne, Mz - Materiałoznawstwo, P - Psychologia i psychiatria, R - Nauki rolnicze, RZ - Nauki o rośkinach i zwierzętach, S - Nauki społeczne, Z - Nauki o Ziemi

Kategoria (k) - ustalona w stosunku do średniej dla całości uniwersytetu (P _UŚ ) w uwzględnionych dyscyplin:

A - k > 2P _UŚ ; B - 2P _UŚ < K> P _UŚ ; C - P _UŚ < k > 0, 5P _UŚ ; D - k < 0, 5P _UŚ; E - 0

+ udział rosnący o ponad 25% w ostatnich 5 latach, - udział malejący o ponad 25% w ostatnich 5 latach

UZUPEŁNIENIE

W uzupełnieniu listy najczęściej cytowanych publikacji pracowników Uniwersytetu Śląskiego w latach 90-tych ("GU" 4/60) informujemy, że artykuł zespołu w składzie Wohlleben D., Esser M., Freche P., Zipper E. i Szopa M. pod tytułem "Possibility of orbital magnetic phase-transitions in mesoscopic metallic rings", opublikowany w Physical Review Letters t. 66 (1991), uzyskał 23 cytowania, co plasuje go na 28-29 miejscu rankingu. Za przeoczenie Autorów z Zakładu Fizyki Teoretycznej przepraszamy.

GRZEGORZ RACKI, ANETA DRABEK