Obchody dwóch jubileuszów to odpowiedni moment, by sięgnąć do przeszłości i przyjrzeć się działaniom, które przyczyniły się do tego, że możemy dzisiaj obchodzić to święto i z dumą mówić o bogatej historii oraz związkowej tradycji. Uroczystość stanowiła także okazję do podziękowaniem wszystkim członkom, którzy przez lata tworzyli struktury organizacyjne i aktywnie działali na rzecz Związku i całej społeczności akademickiej.

Prezes Rady Uczelnianej ZNP Aneta Trojanowska wręczyła tytuł honorowego prezesa ZNP dr. hab. prof. UŚ Janowi Ilczukowi

Zaczęło się od wiejskiej szkółki

1 października 1905 roku w małej, wiejskiej szkółce w Pilaszkowie koło Łowicza odbył się tajny zjazd delegatów nauczycieli z całego Królestwa Polskiego, który dał początek przyszłemu Związkowi Nauczycielstwa Polskiego. W niewielkiej izbie szkolnej zebrało się ponad 100 postępowych nauczycieli i działaczy oświatowych walczących o język polski w szkole. Powołano wtedy do życia Związek Nauczycieli Ludowych. W krótkim czasie przystąpiło do niego ponad 1000 nauczycieli polskich, którzy podpisywali deklaracje, że będą dokładać wszelkich starań, aby nauczać dzieci języka polskiego i uczyć w duchu polskim.

Choć Związek wywodzi swoje korzenie od zjazdu w Pilaszkowie, to jego geneza obejmuje również inne, powstałe w 1905 roku organizacje nauczycielskie: 9 grudnia 1905 roku powstała druga organizacja pod nazwą Polski Związek Nauczycielski, która wchłonęła ocalałych z prześladowań działaczy Związku Nauczycieli Ludowych. Tego samego dnia powołane zostało także Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego, które w swoich szeregach skupiało głównie nauczycieli prywatnych szkół średnich. Krajowy Związek Nauczycielstwa Ludowego w Galicji utworzony został w Krakowie 28 grudnia 1905 roku, a po wystąpieniu z niego w 1913 roku nauczycieli Ukraińców przyjął nazwę Związek Polskich Nauczycieli Ludowych w Galicji.

Współpraca Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych i Związku Zawodowego Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich w latach dwudziestych XX wieku doprowadziła do ich połączenia w jednolity Związek Nauczycielstwa Polskiego, co nastąpiło 2 lipca 1930 roku w Krakowie, a prezesem wybrany został Stanisław Nowak. Taka forma Związku Nauczycielstwa Polskiego trwa do dziś.

W okresie międzywojennym Związek podejmował szereg działań na rzecz środowiska oświatowego i powszechnego nauczania. W 1917 roku ukazał się pierwszy numer „Głosu Nauczycielskiego”. To najstarsze pismo branżowe w Polsce odegrało istotną rolę w jednoczeniu środowiska nauczycielskiego i w walce o szkołę nowoczesną, niezależną, finansowaną z publicznych funduszy, gwarantującą dobre warunki nauki i pracy. Tym ideom „Głos Nauczycielski” jest wierny do dziś. W okresie międzywojennym Związek wydawał 39 czasopism dla nauczycieli i młodzieży.

W 1921 roku rozpoczęła działalność wydawniczą założona przez ZNP spółka akcyjna „Nasza Księgarnia”, publikująca literaturę młodzieżową i dziecięcą oraz dzieła pedagogiczne. Dla wielu książka z charakterystycznym symbolem NK była pierwszą książką, od której zaczynała się przygoda z czytaniem.

W 1932 roku utworzony został Instytut Pedagogiczny ZNP, pierwsza akademicka szkoła wyższa dla nauczycieli. Wśród wykładowców znaleźli się tacy wybitni uczeni, jak Maria Grzegorzewska, Józef Chałasiński, Julian Krzyżanowski, Bogdan Suchodolski, Władysław Tatarkiewicz. Instytut organizował także liczne kursy dokształcające dla nauczycieli i naukowe kongresy pedagogiczne.

W 1926 roku uchwalona została pierwsza polska ustawa o stosunkach służbowych nauczycieli, zwana pragmatyką zawodową, która wprowadzała ład w funkcjonowaniu szkół, dając jednocześnie możliwość kontroli pracy nauczycieli. W 1956 roku ustawa o prawach i obowiązkach nauczyciela zastąpiła przedwojenną ustawę o pragmatyce zawodowej, a w roku 1972 przyjęto na jej miejsce Kartę praw i obowiązków nauczyciela. Od 26 stycznia 1982 roku obowiązuje ustawa regulująca prawa i obowiązki nauczycieli, zwana potocznie Kartą nauczyciela, która jest właściwą pragmatyką zawodową.

W okresie międzywojennym ZNP podejmował różnorodne działania na rzecz nauczycieli oraz polskiego społeczeństwa. W 1924 roku rozpoczęto budowę sanatorium dla nauczycieli w Zakopanem. Sanatorium na 180 łóżek wybudowano ze składek członkowskich zgromadzonych w latach 1924–1927. W okresie międzywojennym leczyło się w nim ponad 4 tys. nauczycieli chorych na gruźlicę. 4 czerwca 1939 roku na lotnisku w Świdniku prezes ZNP Stanisław Nowak przekazał marszałkowi Edwardowi Śmigłemu-Rydzowi samolot z napisem: Ufundowany przez Związek Nauczycielstwa Polskiego. Podczas uroczystości ofiarowano armii wiele darów, ale samolot RWD-8 był niewątpliwie najcenniejszy. Prezes ZNP zameldował również marszałkowi, że w ostatnich czasach Związek wpłacił na cele związane z obronnością państwa przeszło milion złotych.

Przyszedł wrzesień 1939 roku

ZNP został, tak jak wszystkie polskie organizacje, zdelegalizowany przez niemieckie władze okupacyjne. W październiku 1939 roku przeniósł się do podziemia i działał pod nazwą Tajna Organizacja Nauczycielska, kryptonim TON. Głównym zadaniem TON-u było konspiracyjne zorganizowanie kształcenia młodzieży w ramach wszystkich dotychczas funkcjonujących w Polsce szczebli szkolnictwa oraz przeciwstawienie się wrogiej i terrorystycznej presji najeźdźców. Kierownictwo powstałej Tajnej Organizacji Nauczycielskiej objął Zygmunt Nowicki. Rozwijające się tajne nauczanie cywilne tworzyło jednocześnie zaplecze zbrojnego ruchu oporu, a jego uczniowie i studenci byli w większości żołnierzami polskich podziemnych sił zbrojnych (np. m.in. słynne bataliony „Zośka”, „Parasol” czy też terenowe oddziały partyzanckie). TON oprócz organizacji tajnego nauczania świadczyło pomoc dla nauczycieli, ukrywało poszukiwanych przedstawicieli inteligencji, pomagało osadzonym w obozach koncentracyjnych i więzieniach. Mimo grożących kar za nielegalne nauczanie tysiące nauczycieli służyło młodzieży przez całą II wojnę światową. Dzięki TON-owi działalność polskiego szkolnictwa podziemnego ujęta została podczas okupacji w ujednolicone ogólnie ramy organizacyjne. W 1942 roku tajnym dokształcaniem na poziomie szkoły elementarnej objętych było 1,5 mln dzieci, zaś w 1944 roku tajne nauczanie na poziomie szkoły średniej objęło przeszło 100 tys. uczniów. W tajnych uczelniach wyższych studiowało w roku 1944 ponad 10 tys. studentów.

Swoją działalność na terenie całego kraju ZNP wznowił w lutym 1945 roku. Kolejny trudny czas i delegalizacja Związku nastały po wprowadzeniu stanu wojennego w grudniu 1981 roku (przestały wtedy działać wszystkie organizacje związkowe). 5 sierpnia 1983 roku Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował statut ZNP i organizacja ponownie rozpoczęła swoją działalność. W 1989 roku jej przedstawiciele wzięli udział w obradach Okrągłego Stołu, reprezentując stronę rządową. Owocem prac Podzespołu ds. Oświaty, Szkolnictwa Wyższego i Postępu Technicznego była lista postanowień, które stały się podwalinami pod reformy edukacji przeprowadzane w okresie transformacji.

95 lat po zjeździe w Pilaszkowie budynek, w którym odbył się ten zjazd, został przejęty przez Związek, wyremontowany i przeznaczony na siedzibę Muzeum ZNP. Dziś w muzeum można oglądać dokumenty i eksponaty związane z historią Związku. W 105. rocznicę powstania ZNP miało miejsce uroczyste odsłonięcie pomnika, który znajduje się przy wejściu do siedziby Zarządu Głównego ZNP. Jest on repliką ławki z 1905 roku, której oryginał znajduje się w muzeum w Pilaszkowie. Ławka z brązu naturalnej wielkości jest dziełem rzeźbiarza Wojciecha Gryniewicza.

Ta największa organizacja związkowa działająca od 110 lat walczy o wysoką jakość polskiej szkoły, godność zawodu nauczyciela, godną pracę i płacę. Członkowie Związku Nauczycielstwa Polskiego wielokrotnie byli zmuszeni do wyjścia na ulice, by demonstrować swoje niezadowolenie i zapobiegać wprowadzaniu niekorzystnych zmian w ustawie o systemie oświaty i Karcie nauczyciela.

Powstanie Rady Szkolnictwa Wyższego i Nauki ZNP

Janusz Rak, prezes RSWiN ZNP i prezes Aneta Trojanowska wręczyli odznaczenia związkowe, dziękując członkom, którzy przez lata aktywnie działali na rzecz Związku i całej społeczności akademickiej

Rada została utworzona 15 października 2005 roku, kiedy to na wspólnym posiedzeniu zebrały się dwie organizacje skupiające pracowników szkół wyższych i nauki – Rada Federacji Związków Nauczycielstwa Polskiego Szkół Wyższych i Nauki oraz Krajowa Rada Nauki ZNP. Droga do organizacyjnego zjednoczenia dwóch bliskich sobie ideowo i mentalnie organizacji nie była łatwa. Federacja ZNP powstała w październiku 1983 roku jako wyraz pewnej nieufności działaczy ZNP w środowisku wyższych uczelni i instytutów naukowych wobec kierownictwa Związku i uznania, że nie w pełni reprezentowało ono interesy tego środowiska. Kilka miesięcy później powstała – jako integralna część Związku Nauczycielstwa Polskiego – Krajowa Rada Nauki ZNP.

Od początku lat 90. XX wieku działacze obu organizacji skupiających pracowników szkół wyższych i nauki spotykali się regularnie na corocznych konferencjach w ówczesnym ośrodku Związku w Jachrance. W 2003 roku świadomość konieczności podjęcia radykalnych działań na drodze organizacyjnej jedności stała się na tyle poważna, iż kierownictwo Federacji i ZNP powołały komisję do spraw opracowania zasad zjednoczenia, która po wielu konsultacjach prawnych wypracowała zasady. W listopadzie 2004 roku odbył się nadzwyczajny zjazd ZNP, na którym dokonano niezbędnych zmian w statucie Związku umożliwiających połączenie. Ostatecznie 55 organizacji tworzących Federację ZNP Szkół Wyższych i Nauki oraz 29 zakładowych organizacji ZNP tworzących Krajową Radę Nauki ZNP spotkały się 15 października 2005 roku, konstytuując Radę Szkolnictwa Wyższego i Nauki Związku Nauczycielstwa Polskiego.

Na pierwszym posiedzeniu Rada wybrała prezesa, którym został prof. Zygmunt Cybulski, ostatni prezes Zarządu Federacji oraz pierwszy prezes Rady Szkolnictwa Wyższego i Nauki ZNP, oraz Prezydium Rady i Komisję Rewizyjną. Pierwsza kadencja poświęcona była głównie porządkowaniu spraw organizacyjnych i integrowaniu nowo powstałej struktury. We wrześniu 2006 roku odbyła się II Konferencja Sprawozdawczo-Wyborcza Rady SWiN ZNP. Była to pierwsza konferencja odbywająca się na nowych zasadach określonych w statucie Związku. Wybory prezesa Rady przyniosły zmianę – nowym prezesem został Władysław Rzymski z Politechniki Łódzkiej. Od tego czasu konferencje sprawozdawczo-wyborcze odbyły się jeszcze dwukrotnie: w roku 2010 i 2014, a prezesem Rady już drugą kadencję jest Janusz Rak.

Aktualnie w skład Rady SWiN ZNP wchodzą 73 organizacje związkowe, zaś liczba członków wynosi blisko 14 tysięcy. Podstawowe cele, jakie zawsze sobie stawiała i aktualnie stawia Rada, to obrona statusu materialnego i prawnego pracowników oraz byłych i obecnych pracowników szkolnictwa wyższego i nauki, udział w rozwijaniu systemu szkolnictwa wyższego i nauki, rozwijanie działalności wewnątrzzwiązkowej i międzynarodowej. Od wielu lat, a szczególnie od 2011 roku, Rada SWiN ZNP wskazywała na potrzebę dokonania znaczącego wzrostu płac w szkolnictwie wyższym i zabiegała o to. Rezultatem tych starań były podwyżki płac, które miały miejsce w szkolnictwie wyższym w latach 2013–2015. Związek Nauczycielstwa Polskiego przetrwał dzięki ludziom, którzy bez względu na okoliczności byli i są mu wierni, dzięki idei powszechnej, dobrej edukacji i przekonaniu, że ten cel można osiągnąć tylko, idąc razem.