Na podstawie rejestrów bibliograficznych filadelfijskiego Instytutu Informacji Naukowej (ISI) przedstawiono już krajową i międzynarodową pozycję dorobku Uniwersytetu Śląskiego w kategoriach dziedzin i dyscyplin (patrz "GU" 7/63 i 8/64). Podsumowanie wyników rektorskiego projektu badań naukometrycznych dla Wydziału Filologicznego przedstawiła A. Drabek ("GU" 10-11/67), a teraz jest jubileuszowa okazja do krótkiej prezentacji osiagniągnięć Wydziału Nauk o Ziemi (WNoZ) z okazji jego 25-lecia. Należy na wstępie podkreślić, że ta dziedzina należy do grupy skromnie reprezentowanych w bazach danych ISI. W rozszerzonym indeksie cytowań dla nauk przyrodniczych, Science Citation Index Expanded (SCI Ex), udostępnianym w zakresie czasowym od 1996 r. w Internecie poprzez system Web of Science, uwzględnianych jest jedynie 330 czasopism z szeroko rozumianych nauk o Ziemi. Stanowi to mniej niż 6% całej listy filadelfijskiej, ale jest to niewątpliwie grupa periodyków najbardziej renomowanych, w których odrzucanych bywa i 2/3 proponowanych tekstów. W tej sytuacji, wzięto pod uwagę również dwie duże bazy z tego kręgu tematycznego: GeoRef i GEOBASE, rejestrujących w sumie ponad 3000 czasopism i wydawnictw, w tym kilkadziesiąt z Polski.

Dzięki wykorzystywaniu od 1995 r. danych z baz ISI (SCI CDE i SCI Ex) w parametrycznym systemie oceny katedr, przedstawione zestawienia są jak najbardziej miarodajne ze względu na śledzenie na bieżąco zakresu cytowań, ale szczególne znaczenie ma znajomość pełnej bibliografii dorobku pracowników wydziału. Na pewno można mówić o rosnącej międzynarodowej aktywności publikacyjnej w latach 90-tych (patrz "GU" 7/63), lokującej pod tym względem WNoZ w ścisłej czołówce krajowej. Dla dyscypliny "Earth Science", taką samą liczbą publikacji (28) za lata 1995-1997 jak UŚ może pochwalić się jedynie Uniwersytet Wrocławski i Instytut Paleobiologii PAN.

W przypadku WNoZ, marginesowa pozycja dyscyplin geologiczno-geograficznych znacznie ogranicza szanse dostania się na zbiorcze listy "hitów", zdominowane na ogół przez przedstawicieli uprzywilejowanych w SCI nauk biomedycznych, fizyki i chemii. I taka też sytuacja ma miejsce na UŚ (patrz G. Racki, "GU" 10-11/57-58; G. Racki, A. Drabek, "GU" 4/60, uzupełniona w "GU" 7/63). W tabeli przedstawiono 20 publikacji obecnych pracowników WNoZ, które spotkały się z największym oddźwiękiem (co najmniej 4 cytowania) w ostatnich ośmiu latach. Lista obejmuje wszystkie typy i lata publikacji - nie zwracano też uwagi na afiliację autora. Nie wykluczono samocytowań (podobnie jak w statystycznej bazie ISI National Science Indicators), ale dodano wskaźnik "jakościowy" - rangę cytowań (RC), uwzględniający różne rodzaje powołań. W tym kontekście, sama liczba cytowań oddaje nie tylko wpływ publikacji, ale częściowo też aktywność publikowania autora (samocytowania).

Na liście zdecydowanie przeważają publikacje geologiczne, co w pewnym stopniu wynika z nieco bogatszej oferty literatury geologicznej na liście filadelfijskiej. Z drugiej strony, granice między geologią i geografią mają w dużej mierze już charakter historyczny. Bezwzględnym liderem rankingu jest zresztą artykuł współautorstwa geografa, profesora Kazimierza Klimka, o tematyce z pogranicza sedymentologii i geochemii środowiska - ta ważna tematyka zaowocowała w sumie czteroma znanymi publikacjami tego autora. Szczególnie bogate żniwo zebrał jednak profesor Janusz Janeczek, obecny Prorektor ds. Nauki, Współpracy i Promocji Uniwersytetu, prawie wyłącznie dzięki serii zespołowych artykułów z geologami z Uniwersytetu Nowy Meksyk na początku lat 90-tych w najbardziej prestiżowych periodykach mineralogicznych i geochemicznych. W sumie jest ich aż osiem (przeważnie w górnej połówce listy), poświęconych przede wszystkim kwestiom naturalnych reaktorów jądrowych. Również jedyne często cytowane wydawnictwo zbiorowe z udziałem pracownika UŚ, dr Eugeniusza Gałuskina (Lamproity, Nauka 1991, Moskwa; 30 cytowań), należy do kręgu mineralogii. Pozostała problematyka badań, z której wywodzą się prezentowane wizytówki dorobku WNoZ, obejmuje różne aspekty paleobiologii (niżej podpisany), palynologii, petrografii i chemii strukturalnej węgla (K. Kruszewska, A. John) oraz glacjologii (J. Jania) i hydrogeologii (A. Różkowski).

Wśród docenianych przez naukową społeczność są prace "leciwe" (nawet z lat 60-tych!), o utrwalonej pozycji zagranicą. Optymizm budzi jednak fakt, że większość czołówki tworzą artykuły całkiem nowe. Niektóre publikacje, zwłaszcza te o średniej cytowań 2-3 na rok, mają realne szanse dostania się na ogólnopolską listę przebojów (patrz G. Racki, "Przegląd Geologiczny" 46/2, 1998), nawet jeśli istotną rolę odgrywać może - na razie - lansowanie przez ich (współ)autorów. Zwraca uwagę obecność monografii profesora Jacka Janii w języku polskim (z Wydawnictw UŚ!). Tylko trzy dalsze prace pochodzą jednak z czasopism polskich, w tym dwie z jedynego polskiego periodyka indeksowanego od 1996 r. przez ISI - Acta Palaeontologica Polonica. Osiem publikacji ma charakter indywidualny, ale w dużej mierze potwierdza się reguła, iż znaczący sukces we współczesnych naukach przyrodniczych zapewniają opracowania powstające w wyniku międzynarodowej współpracy i opublikowane w klasowych czasopismach zagranicznych (o wysokiej "sile przebicia"; Impact Factor). W przypadku geologów z UŚ przykładem niech będą artykuły w renomowanych periodykach Journal of Nuclear Materials, Geochimica et Cosmochimica Acta, American Mineralogist czy Fuel.

W czołówce rankingu indywidualnego można znaleźć nazwiska już wymieniane, ale też szereg innych zasłużonych profesorów WNoZ. Zwraca uwagę obecność czworga doktorów (M. Czaja, E. Gałuskin, T. Wrzołek i J. Żaba), co stanowi zapowiedź sukcesu w przewodzie habilitacyjnym. Zasadniczym celem monitoringu naukometrycznego jest jednak próba określenia poziomu poszczególnych zespołów badawczych (patrz "GU" nr 1/46), które w realiach organizacyjnych WNoZ należy utożsamiać na ogół z zakładami. Kryterium osiągnięć międzynarodowych rzutuje na to, że liczebność zespołu ograniczono do pracowników co najmniej ze stopniem naukowym (bez względu na rodzaj etatu). A właśnie wielkość jednostki ma podstawowe znaczenie przy analizowaniu efektywności badawczej, jaką prowadzi ostatnio KBN. Przy takim podejściu na pewno łatwiej uzyskać wysoką ocenę dla jednostek złożonych np. tylko z jednego profesora i jednego doktora. Dla wyrównania szans porównywano tylko 21 zespołów nie mniejszych niż trzyosobowe. Dwie katedry geograficzne (Klimatologii oraz Paleogeografii i Paleoekologii Czwartorzędu), będące wciąż na etapie organizacji, potraktowano jako równoważne zakładom.

Pod uwagę wzięto zarówno średnią aktywność publikacyjną w długim (13-letnim) okresie (aspekt "ilościowy"), jak i zasięg twórczego oddziaływania dorobku, wyrażony liczbą cytowań w ostatnich 8 latach przypadającą na jednego pracownika (aspekt "jakościowy"). W tak wyłonionej pierwszej dziesiątce najbardziej efektywnych zespołów są po dwa zakłady wchodzące w skład Katedr: Geochemii, Mineralogii i Petrografii oraz Geomorfologii i Geologii Podstawowej. Jak można się było spodziewać, zdecydowanie najlepszymi wskaźnikimi wykazuje się Zakład Mineralogii. Wysoki prestiż niektórych jednostek opiera się głównie na docenianej klasie dorobku ich kierowników (np. Katedry Paleogeografii i Paleoekologii Czwartorzędu oraz Zakładu Hydrogeologii), ale można też wskazać prężne, dużo publikujące zespoły, będące dopiero u progu światowej kariery (sedymentolodzy i geochemicy).

Z drugiej strony, analiza naukometryczna na UŚ nie ogranicza się do przeszukiwań rejestrów bibliograficznych. W końcu weryfikacja merytoryczna naszego dorobku odbywa się przy awansach na kolejne stopnie i tytuł profesorski, a w pewnym sensie - również w konkursach KBN. Porównanie bibliometrycznych wskaźników efektywności międzynarodowej z tymi dwoma rodzajami osiągnięć naukowych wskazuje na dość złożone ich wzajemne relacje w przypadku zespołów badawczych WNoZ. Częściowo odzwierciedla to regionalny aspekt wielu działów nauk o Ziemi. I tak np. szybki rozwój kadrowy Zakładów: Fizyki Ziemi, Geografii Społecznej oraz Hydrologii i Gospodarki Wodnej Obszarów Urbanizowanych na pewno wskazuje na odpowiednio wysoką rangę tych zespołów w nauce polskiej. Z kolei geolodzy z Zakładu Geologii Złóż przodują pod względem ilości realizowanych grantów.

Wraz z powstaniem KBN na początku lat 90-tych i sprecyzowania zasad finansowania placówek badawczych, na WNoZ po długich dyskusjach przyjęto system podziału środków premiujący jednostki w największym stopniu spełniające warunki stawiane przez rządowego sponsora. Od tej pory fundusze są wypracowywane, a nie załatwiane u wydziałowych decydentów... i od tego czasu też datują się nasze dążenia do wypracowania optymalnego systemu punktacji parametrycznej, uwzględniającego w wyważony sposób zarówno nasze intuicyjne odczucia co do ważności różnych aspektów dorobku, jak i preferencje polityki naukowej państwa.

Czy w kontekście blisko 10-letnich parametrycznych doświadczeń WNoZ uzasadniona jest - powracająca na różnych łamach - nostalgia za ocenami uznaniowymi (rzekomo bardziej "jakościowymi")? Po pierwsze, jedno nie wyklucza drugiego i taka wzajemna kontrola jest jak najbardziej wskazana. Po drugie i ważniejsze: w naukach (nie tylko) przyrodniczych wielokrotnie wykazywano zbieżność wyników obu sposobów wartościowania osiągnięć naukowych. Naiwnością jest więc sądzenie, że np. pozycja nauki polskiej w świecie byłaby znacznie wyższa w opinii tzw. bezstronnych ekspertów (notabene, zawsze takową można podważyć) niż wynika to ze wskaźników ISI. Do obiektywnego wyznaczenia wartości naukowych nigdy nie dojdziemy, a każdy system oceny elementów pracy badawczej i tak spotka się z zarzutem o "niesprawiedliwość". Cała sprawa ma jednak jednoznaczny wymiar utylitarny. Jako menadżer nauki właśnie, prof. Jerzy Vetuliani stwierdził bez ogródek, że arbitralny system wartościowania w jego instytucie ma na celu "(... ) nie tyle sprawiedliwy podział pieniędzy (ponieważ uzyskanie zgody na to, co oznacza system sprawiedliwy okazało się niemożliwe), ale ustalenie jasnych kryteriów, promujących zwiększenie aktywności" ("Zagadnienia Naukoznawstwa"; nr 31/3-4, 1995). W tym ujęciu, uproszczony system oceny merytorycznej instytucji, wprowadzony ostatnio przez KBN, i preferujący publikacje w renomowanych czasopismach i wydawnictwach oraz awanse naukowe kadry, jest racjonalnym rozwiązaniem.

Należy na zakończenie przypomnieć przekonywujące wnioski prof. Lucjana Pieli i prof. Jerzego Vetulianiego, dotyczące parametrycznych sposobów stymulacji dynamicznego rozwoju kierowanych przez nich instytucji (Wydziału Chemii Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu Farmakologii PAN). Kluczem do sukcesu są zawsze (1) jawność i prostota kryteriów oceny oraz zasad finansowania, tak samo jak (2) względna stabilność systemu. Niech więc i WNoZ UŚ będzie tego kolejnym przykładem.

Ranga cytowań RC = (cytowania zagraniczne x 3) + [(samocytowania przez współautora zagranicznego + cytowania krajowe) x 2] + (pozostałe samocytowania x 1)

* Publikacje bez afiliacji do WNoZ UŚ

PRZY JEDNAKOWEJ LICZBIE CYTOWAŃ O KOLEJNOŚCI DECYDOWAŁ ROK PUBLIKACJI, A W DALSZEJ KOLEJNOŚCI RANGA CYTOWAŃ

* Bez samocytowań autorskich; cytowania prac zbiorowych jako całości oraz wspólnych publikacji pracowników z WNoZ liczono jako 0, 5

*łącznie z Obserwatorium Meteorologicznym i Laboratorium Dynamiki Środowiska Geograficznego
Wskaźniki efektywności wynikają z przeliczenia punktów parametrycznych na etaty
P - Sumaryczna ranga prac z lat 1987-1999, zarejestrowanych w bazach danych do VIII. 1999 (P = FIx5 + FIIx4 + FIIIx3 + B; gdzie FI - FIII - liczba publikacji w SCI, w rozbiciu na trzy kategorie wg kryteriów zespołu P04 KBN,
B - liczba publikacji w innych międzynarodowych bazach danych, głównie GeoRef i GEOBASE); prace tylko z afiljacją do UŚ, bez rozdzielania współautorstwa
C - Umowna suma cytowań w SCI 1992 - VIII. 1999, bez samocytowań autorskich [C = Cax2 + Cz; gdzie Ca - cytowania (współ)autorskie artykułów i monografii, Cz - cytowania prac zbiorowych jako całości]