20 kwietnia 2023 roku na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach odbyło się sympozjum poświęcone twórczości polskiego pisarza, Jana Józefa Szczepańskiego. Organizatorem wydarzenia był Zespół Kultury Literackiej pracujący w Instytucie Nauk o Kulturze Uniwersytetu Śląskiego. W konferencji zatytułowanej Odpowiedzialność za świat i wobec świata. W 20. rocznicę śmierci Jana Józefa Szczepańskiego wzięło udział wiele wybitnych postaci ze świata literatury i publicystyki, m.in. prof. dr hab. Anna Nasiłowska, wiceprezes Zarządu Głównego Stowarzyszenia Pisarzy Polskich Jan Strządała, dziennikarka Anna Mateja oraz córki zmarłego autora: orientalistka prof. dr hab. Anna Krasnowolska i pisarka Katarzyna Szczepańska-Kowalczuk.

Jan Józef Szczepański w domu na Helclów, lata 90. XX wieku

Uniwersytet Śląski reprezentowały: dr hab. prof. UŚ Małgorzata Krakowiak, dr hab. prof. UŚ Beata Gontarz, dr hab. Aleksandra Dębska-Kossakowska oraz dr Agnieszka Niewdana. Prof. dr hab. Stefan Zabierowski oraz prof. dr hab. Andrzej Sulikowski z powodów zdrowotnych nie mogli osobiście wygłosić referatów – ich fragmenty odczytała prowadząca sympozjum Małgorzata Krakowiak.

Powodem spotkania była nie tylko dwudziesta rocznica śmierci Jana Józefa Szczepańskiego, ale również zanikające, kolorowe widmo autora. Konferencja stanowiła doskonałą okazję do wspólnego odkrywania wieloaspektowej twórczości pisarza. Sympozjum rozpoczęło wystąpienie Małgorzaty Krakowiak, która przypomniała postać Jana Józefa Szczepańskiego i przedstawiła jego miejsce w literaturze polskiej. Prowadząca dokonała przeglądu publikacji na temat Szczepańskiego. Podkreśliła znaczenie katowickiej uczelni w rozwoju badań nad jego twórczością, zapoczątkowanych przez prof. Stefana Zabierowskiego i kontynuowanych przez kolejne pokolenia literaturoznawców. Małgorzata Krakowiak odpowiedziała również na pytanie, dlaczego mimo wielu przeciwności losu badacze wciąż interesują się Szczepańskim. Wskazała, jak ważne jest dla nas – czytelników, słuchaczy, badaczy – docenienie nie tylko walorów literackich dzieł, ale również ich złożonej problematyki dotyczącej np. sztuki, śmierci oraz zakorzenienia w kulturze. Małgorzata Krakowiak nawiązała do własnej lektury tekstów pisarza, których uniwersalność i aktualność nieustannie intryguje.

Po wprowadzeniu prelegenci kolejno przedstawili swoje referaty. Jako pierwsza wystąpiła Anna Mateja, dziennikarka, publicystka i edytorka dwóch tomów Dziennika pisarza, którą zastanowił brak zainteresowania Szczepańskim wśród czytelników. Rozważania na ten temat zostały uargumentowane wynikami przeprowadzonej ankiety. Ze względu na niewielki odzew większy nacisk położono na aspekty jakościowe niż ilościowe. Na podstawie przeprowadzonych wywiadów i własnych refleksji Anna Mateja zidentyfikowała kilka czynników, które sprawiły, że Szczepański „nie jest czytany”. Różnice w wymaganiach i oczekiwania czytelnicze, nieobecność w kanonie lektur szkolnych oraz przepaść dzieląca autorytet od zwykłego odbiorcy to tylko niektóre z problemów zauważonych przez prelegentkę.

Prof. Anna Nasiłowska i Jan Strządała

Jan Józef Szczepański był z wykształcenia orientalistą, o czym postanowiła przypomnieć Anna Nasiłowska. Prezeska Stowarzyszenia Pisarzy Polskich mówiła o fascynacji pisarza wielokulturowością i podróżami do odległych miejsc. Szczepański nie należał do grona typowych turystów. Był świadomy swojego statusu jako obcego w danej kulturze, dlatego nie oceniał odwiedzanych miejsc wyłącznie na podstawie ich egzotyki. Szczepański był uważnym obserwatorem zmian zachodzących w powojennym świecie. Realia polityczne państw Bliskiego i Dalekiego Wchodu budziły w nim wiele sprzecznych emocji. Tematy związane z propagandą, nacjonalizmem, polityką i postkolonializmem poruszały serce liberalnego podróżnika zza żelaznej kurtyny.

Beata Gontarz postanowiła kontynuować literacką podróż śladami Jana Józefa Szczepańskiego, by ostatecznie dotrzeć do Stanów Zjednoczonych. Powołując się przede wszystkim na zapiski z Dziennika, referentka omówiła stosunek pisarza do „rewolucji dzieciaków”. Początkowa fascynacja kontestacyjną postawą amerykańskiej młodzieży przerodziła się w głęboki niepokój zachodzącymi zmianami. Kulturowy koloryt dzieci kwiatów zmieniał się wraz z pojawianiem się coraz nowszych form fetyszyzacji życia. Drastyczne występy The Living Theatre, a także mroczne widmo Charlesa Mansona były drugim obliczem kultu wolności, którego Szczepański nie omieszkał skrytykować.

Realia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nie zmieniły poczucia przynależności Jana Józefa Szczepańskiego do Starego Kontynentu. Europejska tożsamość pisarza była tematem referatu następnej prelegentki, Aleksandry Dębskiej-Kossakowskiej. Analizując odpowiedź autora na pytanie Dlaczego jestem Europejczykiem? w ramach ankiety „Preuves”, prelegentka przedstawiła dowody na zakorzenienie Szczepańskiego i Polski w kulturze europejskiej. Jana Józefa Szczepańskiego cechowała bowiem ta sama głęboka więź z kontynentalnym dziedzictwem, co przedstawicieli innych państw. Zróżnicowanie światopoglądowe i kulturowe łączyło natomiast wspólne dziedzictwo chrześcijańskiego Zachodu i ta sama wrażliwość na ludzkie cierpienie.

Od lewej: dr hab. Aleksandra Dębska-Kossakowska, Katarzyna Szczepańska-Kowalczuk i prof. Anna Krasnowolska

Przedstawicielka Uniwersytetu Jagiellońskiego, Anna Spiechowicz, zwróciła natomiast uwagę na dwie przenikające się przestrzenie w Dzienniku Jana Józefa Szczepańskiego – sacrum i profanum. Do sfery sacrum należał niewielki domek w Kasince Małej, do którego jeździł Szczepański wraz z rodziną. Bliskość natury, spokój od zgiełku miasta oraz malownicze widoki gór sprzyjały inwencji twórczej. W swoim gabinecie pisarz oddawał się własnej pasji, pisząc kolejne teksty. W opozycji do sacrum znajdowała się sfera profanum – mieszkanie w Krakowie. Zróżnicowane i dynamiczne środowisko nie pozwalało nawet na chwilę wytchnienia. Czujne oko sąsiadów nieustannie przypominało o szarej, nieprzyjaznej rzeczywistości.

Ostanie wystąpienie składało się z zaprezentowania wyników kwerendy, jaką podjęła Agnieszka Niewdana, przeszukując Archiwum Polskiego Radia. Prelegentka wysłuchała wywiadów, których udzielił Jan Józef Szczepański. Był to pierwszy rekonesans po aktywności radiowej polskiego pisarza. Agnieszkę Niewdanę zainteresowała precyzja wypowiedzi autora. Kiedy audycja nabierała niespodziewanego dla Szczepańskiego charakteru, głos pisarza zmieniał się. Odpowiedzi udzielał bardziej wyważonym, spokojnym tonem. Roztropne poszukiwanie najlepszych określeń sprawiało, że wypowiedzi polskiego autora były niezwykle dokładne.

W trakcie sympozjum odbył się również panel dyskusyjny z udziałem córek Jana Józefa Szczepańskiego. Uczestnicy mieli możliwość zadawania pytań oraz zdobycia cennych informacji biograficznych na temat polskiego pisarza. Warto wspomnieć, że całości wydarzenia towarzyszyła projekcja zdjęć z rodzinnego albumu Szczepańskich przygotowana przez Annę Krasnowolską i Katarzynę Szczepańską- Kowalczuk. Bogaty komentarz dotyczący fotografii był zwieńczeniem całego spotkania.

Czy sympozjum poświęcone twórczości Jana Józefa Szczepańskiego było tylko okazją do wspólnego studiowania dzieł? Zdecydowanie nie. To pouczające wydarzenie miało na celu przypomnienie o spuściźnie literackiej pisarza, którego teksty warto czytać i odkrywać na nowo. Działania środowiska literackiego w zakresie promowania twórczości Jana Józefa Szczepańskiego inspirują następne pokolenia do podjęcia dialogu z przeszłością.