Archiwum Themersonów w Katowicach - krótka historia

Historia Archiwum Themersonów zaczyna się w Londynie w 1989 roku, a więc w rok po śmierci Franciszki i Stefana Themersonów, kiedy to Jasia Reichardt i Nick Wadley podjęli wspólnie decyzję o konieczności skompletowania i uporządkowania ogromnej ilości materiałów, stanowiących świadectwo twórczej pracy obojga artystów. Materiały zostały wpierw przeniesione z londyńskiego domu Themersonów w Maida Vale do Belsize Park. Praca nad systematycznym porządkowaniem zbiorów zajęła kilka lat i wymagała współuczestnictwa wielu osób, wśród których są Helen Carpenter z Londynu, Klara Kopcińska z Warszawy, która spędziła w Londynie kilka miesięcy w latach 1989-1990, opracowując ogólny zarys zbiorów, a także Małgosia Sady, tłumaczka poezji z Lublina, która znała Themersonów i przyjeżdżała do Londynu kilkakrotnie w 1990 roku, aby pomagać w pracach nad zbiorami.

Materiały zebrane w londyńskim Archiwum Themersonów mają charakter różnorodny, jak różnorodna i wieloaspektowa była ich twórczość. Zbiory obejmują kilka kategorii tematycznych: film, książki, malarstwo, ilustracje, projekty graficzne, muzykę, poezję, edytorstwo oraz projekty teatralne.

W kolejnych działach Archiwum znalazły się pisma Stefana Themersona, tj. książki, czasopisma, pamflety, pisane w różnych językach i publikowane w rozmaitych edycjach; jego rękopisy, maszynopisy w językach: angielskim, polskim i francuskim; jego rysunki, eksperymentalne prace typograficzne; nagrania z wykładów i odczytów. Dorobek Franciszki Themerson obejmuje rysunki, obrazy i ilustracje, fotografie jej dzieł oraz książki i czasopisma z jej pracami, a także jej projekty teatralne.

Odrębny dział poświęcony jest wydawnictwu Gaberbocchus Press założonemu przez Themersonów w 1948 roku. Zawiera on obszerną korespondencję z autorami i wydawcami, opracowania graficzne do poszczególnych edycji, a także materiały reklamowe i druki ulotne. Zbiory obejmują również historię wydawnictwa Gaberbocchus Press oraz historię Gaberbocchus Common Room.

W londyńskim Archiwum znajdują się też materiały związane z historią Polskiej Jednostki Filmowej w Londynie oraz nagranie przedstawiające Franciszkę, pracującą jako kartograf dla polskiego rządu na wygnaniu podczas drugiej wojny światowej.

Osobny dział stanowią publikacje na temat Themersonów, filmy ich autorstwa oraz rozmaite pamiątki.

Prace nad utworzeniem Archiwum Themersonów w Polsce rozpoczęły się w 1999 roku. Jasia Reichardt – spadkobierczyni Themersonów – poszukiwała w Polsce miejsca, w którym mogłoby ono powstać. Z wielu różnych względów wybór padł na Uniwersytet Śląski w Katowicach. W ciągu kolejnych lat staraniem władz Wydziału Filologicznego i Instytutu Nauk o Literaturze Polskiej przewieziono z Londynu materiały składające się na zbiory. Archiwum w Katowicach powstało na mocy zarządzenia JM Rektora Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach prof. dra hab. Tadeusza Sławka.

Katowickie zbiory zgromadzone w wydzielonych pomieszczeniach Biblioteki Polonistycznej obejmują m. in. książki Themersonów, publikacje wydawnictwa Gaberbocchus Press, oryginalne rysunki Stefana i Franciszki, projekty okładek książkowych, fotografie, bogaty zbiór obcojęzycznych czasopism awangardowych, zbieranych przez Stefana, rękopisy i maszynopisy, plakaty, a także memorabilia.

Oficjalne otwarcie Archiwum miało miejsce 21 listopada 2002 roku, a wśród gości znaleźli się znawcy i wielbiciele twórczości Themersonów, m. in. Jerzy Bralczyk, Ewa Kraskowska, Klara Kopcińska, Józef Piwkowski, Małgorzata Sady. Wiesław Uchański z wydawnictwa „Iskry” przywiózł na otwarcie wydaną w pięknej szacie graficznej reedycję Przygód Pędrka Wyrzutka. Uroczystość uświetnili swą obecnością ofiarodawcy Archiwum: Jasia Reichardt i Nick Wadley.

Archiwum to nie muzeum – na tym podstawowym przekonaniu opiera się działalność Archiwum w Katowicach. Decyduje o tym charakter dzieła Themersonów – twórców „niepokornych”, którzy zawsze ustawiali swoją twórczość pod prąd panujących mód i obyczajów dominujących w artystycznym establishmencie. Kolekcjonowanie, systematyzowanie i porządkowanie rozmaitych materiałów związanych z twórczością obojga artystów, podobnie jak popularyzowanie ich dzieła, w oczywisty sposób stanowi ważny element działalności Archiwum. Zgodnie z tą ideą opracowywany jest w tej chwili projekt grantu, który obejmie swym zasięgiem Themersonistów z Polski i zagranicy. W ramach tego projektu przewidziana jest konferencja naukowa oraz szereg publikacji omawiających dorobek twórczy Themersonów. Wydawnictwo UŚ przygotowuje w tej chwili edycję Polskich wierszy Stefana Themersona.

Niepokorność, twórczy krytycyzm Themersonów, a także postrzeganie ludzi i rzeczy w krzywym zwierciadle inspirują oryginalny model myślenia o świecie. Ten model myślenia ma być właśnie inspiracją, szczególnego rodzaju zaszczepieniem, które umożliwiałoby wielostronny ogląd zjawisk świata, w którym żyjemy. Jest to ten aspekt działalności Archiwum, który wykracza daleko poza biblioteczne półki i kolejne działy archiwalnych szuflad.

ADAM DZIADEK

– historyk i teoretyk literatury. Adiunkt w Instytucie Nauk o Literaturze Polskiej UŚ. Tłumacz z języka francuskiego (prace J. Derridy i R. Barthesa). Kurator Archiwum Themersonów w Polsce.

Archiwum Themersonów w Polsce, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Filologiczny, 40-032 Katowice, pl. Sejmu Śląskiego 1

http://themersons.us.edu.pl
e-mail: themersons@us.edu.pl

Kurator Archiwum: dr Adam Dziadek, tel.: 0...32 2009 414,
e-mail: adziadek@homer.fil.us.edu.pl

mgr Elżbieta Pietrzyk, tel.: 0...32 2009 220,
e-mail: pietrzyk@homer.fil.us.edu.pl

prof. UŚ dr hab. Marek Pytasz, tel.: 0...32 2009 414,
e-mail:pytek@homer.fil.us.edu.pl

Wszystkie materiały graficzne, zamieszczone na łamach Dodatku kulturalnego nr 8 "Gazety Uniwersyteckiej", obrazują zbiory katowickiego Archiwum Themersonów w Polsce.