1 października 2019 roku minęła 20. rocznica śmierci prof. Augusta Chełkowskiego, którego kochało i szanowało tak wielu ludzi z Uniwersytetu Śląskiego, a także ze środowiska pozauniwersyteckiego. Był wzorem osobowym wybitnego uczonego i prawego człowieka.

Prof. August Chełkowski (1927–1999)

Profesor August Chełkowski, absolwent Wydziału Fizyki Uniwersytetu Poznańskiego, swoją działalność naukową rozwijał najpierw jako asystent w Wyższej Szkole Inżynierskiej w Poznaniu, później jako adiunkt na Uniwersytecie Adama Mickiewicza, a następnie podjął pracę na Uniwersytecie Śląskim, gdzie pełnił funkcję dyrektora Instytutu Fizyki, dziekana Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii, prorektora, a od września 1981 roku rektora.

Na Uniwersytecie Śląskim stworzył od podstaw Instytut Fizyki. Prowadził badania naukowe w zakresie fizyki ciała stałego, zainicjował powstanie kilku grup badawczych, z których w dalszych latach wyłoniły się 3 odrębne Zakłady. Przybywając z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, miał już ugruntowaną pozycję znakomitego fachowca w dziedzinie fizyki dielektryków. W kolejnych latach działalności na Uniwersytecie Śląskim poszerzył swoje zainteresowania badawcze między innymi o fizykę metali i magnetycznych związków międzymetalicznych, nadprzewodniki wysokotemperaturowe czy kryształy typu perowskitów. Zainicjował i rozwinął technologię otrzymywania własnych materiałów do badań. Dbał o naukowy rozwój swoich podopiecznych, z których kilkanaścioro uzyskało stopień doktora, a wielu z nich doktora habilitowanego oraz tytuły profesorskie. Troską Profesora były też kontakty międzynarodowe. Dzięki swojej wcześniejszej współpracy i kontaktom z profesorami ze Stanów Zjednoczonych oraz Niemiec umożliwił swoim młodszym współpracownikom wyjazdy na staże naukowe w zagranicznych ośrodkach. Zaowocowało to wspólnymi publikacjami oraz doskonałym rozwojem naukowym Zakładu Fizyki Ciała Stałego, którym Profesor do końca życia kierował. Zwieńczeniem współpracy z Instytutem Fizyki Uniwersytetu w Osnabrück w Niemczech był zakup wielofunkcyjnego urządzenia do badania powierzchni materiałów, spektrometru XPS, jednego z niewielu podobnego typu w Polsce. Urządzenie to, znacznie dzisiaj rozbudowane o nowe możliwości, służy do tej pory pracownikom Instytutu Fizyki oraz szerszej społeczności naukowców w kraju i na świecie.

Przekazywał nie tylko wiedzę, ale wpoił określone zasady. Wszystkich nauczał solidności i odwagi w głoszeniu własnych poglądów. Sam zresztą za bezkompromisowy stosunek do wszelkich nieprawidłowości na Uniwersytecie został w 1976 roku zdymisjonowany ze stanowiska dyrektora Instytutu. Miał odwagę głoszenia swoich poglądów i działania zgodnie z nimi, ale zawsze szanował cudze zdanie.

Od 1973 do 1988 roku był rozpracowywany przez Służbę Bezpieczeństwa, która nadała Mu kryptonim Uniwersytet, a następnie Działacz. Nie dostawał zgody na wydanie paszportu potrzebnego, aby wyjechać w sprawach naukowych za granicę. 13 grudnia 1981 roku jako jedyny rektor wyższej uczelni w Polsce został aresztowany i internowany przez władze stanu wojennego, zaś w styczniu 1982 roku odwołany ze stanowiska.

Chęć przypomnienia Jego postaci wiąże się także z 51. rocznicą istnienia Uniwersytetu Śląskiego, do którego rozwoju przyczynił się ten wybitny naukowiec, jak również potrzeba mówienia o nauczycielu życia, wzorze osobowościowym, jaki dzisiaj jest rzadki.

Autocharakterystykę zawarł w tak typowych dla siebie oszczędnych stwierdzeniach: „Nie należę do kategorii ludzi, którzy zabiegają o jakieś stanowiska. Działałem w harcerstwie. Mój życiorys związany jest głównie z pracą zawodową profesora, ale nigdy nie uchylałem się od działalności politycznej. Lecz najpierw wiele działałem społecznie. Później pełniłem wiele funkcji administracyjnych na wyższych uczelniach. Miałem kontakt z ludźmi, toteż gdy powstał związek zawodowy „Solidarność”, zobaczyłem szansę spożytkowania swoich pasji. I tak to do dzisiaj traktuję. Nie jestem nastawiony na działalność destrukcyjną. Chodzi mi zawsze o pewne zasady, o krzewienie obywatelskich postaw”.

Ze wzruszeniem wspominamy skromnego, szpakowatego pana z bródką, który często przemierzał katowicki Rynek w drodze z uczelni do biura senatorskiego w siedzibie Zarządu Regionu NSZZ „Solidarność”.

Profesor August Chełkowski zaznaczył także swoją obecność na polu działalności społecznej i politycznej jako instruktor harcerski, członek Polskiego Towarzystwa Fizycznego, Międzynarodowej Unii Krystalografii i Europejskiego Towarzystwa Fizycznego. Od 1981 roku był członkiem prezydium Komitetu Fizyki PAN, a w latach 1982–1985 zasiadał w Radzie Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Od 1980 roku należał do NSZZ „Solidarność” i działał w Akcji Wyborczej Solidarność oraz Ruchu Społecznym AWS. W Parlamencie RP pełnił wiele funkcji: był członkiem Prezydium Klubu Parlamentarnego NSZZ „Solidarność”, senatorem w latach 1989–99, marszałkiem Senatu RP drugiej kadencji, członkiem Komisji Edukacji, wiceprzewodniczącym Komisji Gospodarki, przewodniczącym Komisji Ochrony Środowiska, członkiem Komisji Spraw Zagranicznych i Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych oraz Podkomisji do Spraw Integracji Europejskiej, przewodniczącym Komisji Nauki i Edukacji.

Był wyjątkowym politykiem: małomównym, skromnym, rzetelnym, pracowitym. Zyskał sobie wyborców, nie zabiegając o ich względy, nie prowadząc kampanii. Kiedy koledzy senatorowie robili mu czasem wymówki, że zbyt rzadko zabiera głos w ważnych sprawach, odpowiadał z uśmiechem, że gorsi są ci parlamentarzyści, którzy przemawiają zbyt często.

Kiedy był marszałkiem Senatu RP, przyjęto kilka ustaw koniecznych na drodze do budowania demokracji. To wówczas Senat przyjął m.in. projekt nowelizacji ustawy o samorządzie terytorialnym, powołaniu regionalnych izb obrachunkowych, uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu państwa polskiego, a także projekt ustawy o ściganiu zbrodni stalinowskich i innych przestępstw przeciwko życiu, zdrowiu, wolności oraz wymiarowi sprawiedliwości, nieściganych z przyczyn politycznych w latach 1944–1989.

Wielokrotnie pisał petycje do władz w obronie represjonowanych pracowników Uniwersytetu Śląskiego i ich rodzin, zbierał składki na pomoc dla represjonowanych. Jako senator wspierał promowany przez „Solidarność” „Kontrakt dla Śląska”. Przyczynił się do zamknięcia najbardziej szkodliwych zakładów, m.in. Huty Kościuszko i Zakładów Koksochemicznych Hajduki, ale równocześnie dążył do tworzenia nowych miejsc pracy, myśląc o losie zwalnianych pracowników.

To zestawienie najważniejszych faktów z życia zawodowego i publicznego uświadamia ogromną aktywność, pracowitość i poczucie odpowiedzialności Profesora. Mimo tak licznych obowiązków znajdował czas na rozwijanie pasji, do których należało jeździectwo, żeglarstwo i narciarstwo. Zawsze znajdował czas dla współpracowników, studentów, wyborców, wszystkich, którzy potrzebowali rady, pomocy, życzliwości. Tłumaczył, wskazywał, wyjaśniał, wspierał. Wychował rzeszę wybitnych naukowców, prawych ludzi, świadomych swojej odpowiedzialności. Wskazał drogi porozumienia społecznego. Stworzył wzór polityka. Nie ustawał w działaniu, zgodnie z wyznawanymi przez siebie zasadami, chociaż miał pełną świadomość braku możliwości zbudowania rzeczywistości przez pokolenie ukształtowane przez poprzedni ustrój.

Wiedział, że polska droga do prawdziwej wolności i demokracji będzie długa i wyboista. Swoją postawą uczył wytrwałości w działaniu, uporu w dążeniu do celu, wierności wyznawanym zasadom. W tych ciemnych chwilach polskiej rzeczywistości był On dla wielu wzorem osobowym wybitnego uczonego i prawego człowieka. Był także wzorem męża, ojca i dziadka. Razem z żoną Haliną stworzyli wspaniałą rodzinę, wychowując pięcioro dzieci: córkę i czterech synów.

Działalność prof. Augusta Chełkowskiego została wysoko oceniona, m.in. w 1998 roku otrzymał zaszczytną nagrodę Lux ex Silesia, a w 2009 roku został (pośmiertnie) odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyżem Wolności i Solidarności (2018).

Uchwałą Rady Miejskiej Katowic z 28 maja 2001 roku jednej z ulic w centrum miasta nadano imię profesora Augusta Chełkowskiego.

Biogram śp. Augusta Chełkowskiego ukazał się w III tomie Encyklopedii Solidarności. Opozycja w PRL 1976–1989 wydanym w 2019 roku przez IPN i Stowarzyszenie Pokolenie.