Powołana uchwałą Senatu Uniwersytetu Śląskiego Komisja, której zadaniem było opracowanie projektu nowego statutu (w jej skład wchodzili reprezentanci wszystkich środowisk akademickich Uczelni), prace nad nowym statutem rozpoczęła od dokładnej analizy układu treściowego dotychczas obowiązującego statutu. Nadto analizie porównawczej poddane zostały statutem wielu innych polskich szkół wyższych - uniwersytetów i politechnik. Efektem tego wstępnego etapu prac miało być ustalenie nie tylko kolejności normowanych przepisami statutu zagadnień, ale także rozważenie uczynienia z ordynacji wyborczej integralnej części nowego statutu (która dotychczas ujęta była w formę jego załącznika). Analiza porównawcza treści poszczególnych statutów miała także dać odpowiedź na pytanie w kwestii istnienia potrzeby poważnego ograniczenia objętości całego tekstu normatywnego, co przy jego stosowaniu w praktyce nie jest oczywiście bez znaczenia.

W wyniku dokonanych analiz Komisja doszła do wniosku, iż do części wstępnej statutu przesunąć należy zapisy podkreślające i kreujące tradycje uniwersyteckie i akademickie (tytuł drugi), z ordynacji wyborczej - wzorem wielu statutów innych uczelni - uczynić należy integralną część statutu, a nadto - choć to stanowiło przedmiot długich i gorących obrad nie tylko w łonie Komisji - niezbędne jest znaczne uproszczenie prawnych regulacji ustroju Uniwersytetu (tytuł ósmy). Niespornym celem działania Komisji było znaczne ograniczenie ilości przepisów tworzących statutu - już tu jednak należy wskazać, że aczkolwiek przyjęty przez Senat UŚl. statut jest aktem bardzo obszernym, bo liczącym prawie dwieście paragrafów, tym niemniej wobec włączenia norm ordynacji wyborczej, cel ten został niewątpliwie uwieńczony sukcesem.

Istotnym założeniem, leżącym u podstaw prac Komisji było i to, by na każdym ich etapie dokonywana była szeroka konsultacja środowiska akademickiego naszej Uczelni. Kierując się tym założeniem, Komisja - na etapie prac przygotowawczych - wystąpiła z apelem o przekazanie jej uwag, postulatów i propozycji, które mogłyby uczynić z nowego statutu aktu logicznie spójnego, nowoczesnego, oddającego współczesne oczekiwania całej społeczności Uczelni. Po stosowne opinie Komisja sięgnęła także po zamknięciu prac nad pierwszą wersją projektu statutu, wychodząc z założenia, ich przed dyskusją na posiedzeniu Senatu sięgnięcia po stanowisko każdego członka społeczności akademickiej jest wręcz konieczne. Konsultacje ta, przeprowadzane w okresie od X - XI 1998 r., przyniosły jednak dość mizerny rezultat; mimo szerokiego rozpropagowania tekstu projektu, zasięg dyskusji nad jego konkretnym już kształtem był daleki od oczekiwanego. Właściwa dyskusja rozpoczęła się dopiero po przedłożeniu ostatecznej i poprawionej wersji projektu statutu Senatowi Uniwersytetu Śląskiego. Na tym forum, w dyskusji trwającej od stycznia do czerwca br., zgłoszonych zostało wiele, często sprzecznych ze sobą postulatów. W jej wyniku część z proponowanych rozwiązań została w sposób gruntowny zmieniona, zaś część z nich poddanych zostało jedynie drobnej korekcie. Jest rzeczą oczywistą, że dyskusja ta przynieść musiała znaczną polaryzację stanowisk w poszczególnych kwestiach, które gdyby je uwzględnić, spowodowałyby poważną niespójność wewnętrzną tekstu.

Z tego powodu, a trzeba to bardzo mocno podkreślić, przyjęty przez Senat Uniwersytetu Śląskiego statut jest efektem wielu kompromisów, prób wyważenia różnych interesów, ale także - i to wcale nierzadko - odzwierciedleniem arbitralnego, choć zaaprobowanego przez Komisję a potem przez Senat, takiego lub innego stanowiska. Komisja jest jednak przekonana, że obowiązujący od 28 września br. nowy Statut Uniwersytetu Śląskiego jest aktem prawnym nowoczesnym i na miarę możliwości oraz potrzeb regulującym wszystkie ważne i istotne dziedziny życia naszej Uczelni. Niżej podpisany natomiast, jako przewodniczący Komisji, bierze wszelką odpowiedzialność za ewentualne niespójności, sprzeczności i wady tego aktu.

Zanim przejdę do - z konieczności skrótowego - przedstawienia najważniejszych rozwiązań nowego statutu, niezbędne wydaje się być podniesienie jeszcze jednak uwagi. Otóż w toku dyskusji nad projektem (także w łonie samej Komisji), pojawiały się głosy podważające celowość kontynuowania nad nim prac wobec zbliżającej się nowelizacji ustawy o szkolnictwie wyższym. Podnoszono, iż proponowane w projekcie zmiany są tak głębokie, że opracowanie przed dniem wejścia w życie ustawy nowego statutu Uczelni mija się z celem. Jak się okazało, ustawie tej do dnia dzisiejszego daleko jeszcze do finalizacji, co potwierdziło słuszność i zasadność intensywnych prac nad projektem statutu. Jest jednak rzeczą niewątpliwą, że po uchwaleniu i wejściu w życie nowej ustawy, wiele zawartych w statucie zapisów będzie musiało ulec gruntownej przebudowie. Z pewnością łatwiej będzie to zrobić teraz, gdy nowy statut został już uchwalony, to zaś powinno oznaczać, że przyszłe prace będą mogły - jak należy sądzić - być rychło sfinalizowane, po uprzednim powołaniu nowej - wolą Senatu - komisji statutowej. Prace dostosowawcze, aczkolwiek trudne, będą z pewnością łatwiejsze, niż prowadzenie pełnych prac nad nowym statutem.

Nowy statut w sposób poważny upraszcza regulację ustroju Uniwersytetu. Podstawowe w tej kwestii przepisy zamieszczone zostały w § 13 i § 15. Jak wynika z tych przepisów, w Uniwersytecie działają jednostki organizacyjne, wśród których wyróżnić należy podstawowe jednostki organizacyjne (wydziały, filia) oraz takie, które określone są pozostałymi (a więc nie będącymi wydziałami lub filią) jednostkami organizacyjnymi. W grupie pozostałych jednostek, choć z nazwy nie zostały wymienione, wszystkie dotychczas działające w Uczelni jednostki organizacyjne nie będące wydziałem); oznacza to, że żadna z tych jednostek nie uległa - wbrew zgłaszanym w tej mierze tu i ówdzie obawom - z dniem 28 września 1999 r. r. likwidacji.

Statut jest jednak otwarty - dopuszcza bowiem możliwość utworzenia innych jeszcze, niż wyżej wymienione, jednostek organizacyjnych (§ 16), wyraźnie określając tryb ich (a także wszystkich innych jednostek) kreacji (§ 17). Jest rzeczą oczywistą, że statut powinien - czyni to w przepisie § 19 - wskazywać także specjalne reguły likwidacji jednostek organizacyjnych Uniwersytetu. Wspomniany przepis § 19 stanowi, że jednostka organizacyjna może zostać zlikwidowana, jeżeli nie wypełnia zadań, jakie określone zostały w uchwale o jej utworzeniu. Uchwałę o likwidacji jednostki podjąć może wyłącznie Senat na wniosek rektora lub co najmniej 1 jego składu. Szczególne reguły dotyczą likwidacji podstawowej jednostki organizacyjnej. Mianowicie zgodnie z brzmieniem § 20 ust. 4 nowego statutu, likwidacja wydziału jest możliwa także w postaci połączenia z innym wydziałem, jeśli spełnione zostaną warunki w przepisie tym przewidziane.

Wymaga podkreślenia, że w przepisy nowego statutu dzielą pozostałe jednostki organizacyjne według jasnego i klarownego kryterium realizacji zadań naukowych, naukowo-dydaktycznych lub dydaktycznych. Do jednej grupy zalicza te jednostki, które takie zadania realizują (§ 15 ust. 1 pkt 2 - tu znajdą się takie, jak np. Studium Praktycznej Nauki Języków Obcych, Studium Wychowania Fizycznego i Sportu, czy Międzywydziałowe Indywidualne Studia Humanistyczne lub Międzywydziałowe Indywidualne Studia Matematyczno-Przyrodnicze), zaś w drugiej znajdą się takie, których zadania sprowadzają się do funkcji usługowych (§ 15 ust. 1 pkt 3 - tu np. archiwum, czy Centrum Techniki Obliczeniowej). Różnice pomiędzy tymi jednostkami dotyczą zwłaszcza sposobu powoływania i odwoływania ich kierowników. W tych jednostkach, które realizują zadania naukowe, naukowo-dydaktyczne lub dydaktyczne i posiadają radę naukową, kierownika powołuje na wniosek tej rady rektor; jeśli w jednostce tej rada taka nie działa uprawnienia rektora do powoływania i odwoływania kierownika są pełne (czyni to zatem samodzielnie). W ten sam sposób powołuje i odwołuje rektor kierownika jednostki, której zadania sprowadzają się do funkcji usługowych. Różnica dotyczy także czasu sprawowania funkcji kierownika tych jednostek - o ile w jednostkach spełniających funkcje usługowe okres ten nie jest niczym ograniczony (rektor powołuje tego kierownika na czas nie określony), o tyle w przypadku pozostałych jednostek rektor czyni to na czas trwania kadencji organów Uniwersytetu (nie obowiązuje tu jednak zakaz sprawowania funkcji przez okres dłuższy niż przez kadencje - § 18 ust. 1 zd. 2).

Dział 2 omawianego tu tytułu (§ 20 i nast. ) określa m. in. strukturę organizacyjną wydziału, wskazując jakie jednostki organizacyjne wydziału i po spełnieniu jakich kryteriów mogą zostać utworzone. Wymaga jednak podkreślenia, że wymogi wskazane przepisami § 24-26 odnoszą się jedynie do nowotworzonych jednostek, co oznacza, że dotąd działające jednostki organizacyjne wydziału funkcjonują nadal w kształcie dotychczasowym, o ile oczywiście nie ulegną likwidacji.

Ustroju Uczelni dotyczy także całkowicie nowy Dział 3. Godzi się przypomnieć, że poprzedni statut wymieniał filię w jednym tylko przepisie, a mianowicie wówczas, gdy wyliczał jednostki organizacyjne Uniwersytetu Śląskiego. Przepisy tego działu mają charakter przepisów szczególnych w zakresie stanowiącym przedmiot ich normowania. Pozostając jeszcze przy zagadnieniach ustrojowych godzi się podnieść, że ze względu na rangę i znaczenie Biblioteki dla prac badawczych i dydaktycznych Uniwersytetu, komisja uznała za celowe zamieszczenie w statucie w przepisach §30-36 szczegółowej regulacji działania jedynej, nie będącej jednostką podstawową jednostki organizacyjnej Uczelni, jaką jest Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego (znika tym samym pojęcie "Biblioteka Główna Uniwersytetu Śląskiego").

Istotne znaczenie z punktu widzenia zasad funkcjonowania Uniwersytetu jako szkoły wyższej mają zapisy tytułu czwartego (Kolegialne i jednoosobowe organy Uniwersytetu oraz jego jednostek organizacyjnych). W dziale pierwszym tego tytułu zamieszczone zostały reguły wspólne odnoszące się do wszystkich kolegialnych i jednoosobowych organów Uniwersytetu. W dziale tym uregulowane także zostały, czego nie czynił dotychczasowy statut, zasady głosowania oraz przebieg posiedzeń organów kolegialnych, a więc senatu, rad wydziałów, a także innych ciał kolegialnych działających w Uniwersytecie (w tym także pozostałych jednostek organizacyjnych). Ujednoliceniu zasad odnoszących się do przebiegu posiedzenia ciała kolegialnego sprzyjać powinno także wydanie przez rektora (upoważnia go do tego przepis § 40 ust. 4) wzorcowego regulaminu obrad.

Wśród przepisów dotyczących senatu (§ 41 i nast. ), zwraca uwagę norma przekazująca członkowi senatu uprawnienie do zgłoszenia tzw. interpelacji oraz zobowiązująca rektora do udzielenia odpowiedzi na nią. Odpowiednika tego zapisu poprzednio obowiązujący statut nie posiadał. Nowy statut poważnie ogranicza liczbę powoływanych przez senat komisji stałych, przewidując jednak również możliwość powoływania komisji doraźnych (§ 46 ust. 2). Nowością jest wymóg, by na czele komisji senackiej stała osoba wchodząca w skład senatu, niezależnie od tego, czy chodziło tu będzie o komisję stałą, czy też o komisję powołaną w celu zrealizowania określonych zadań (komisję doraźną). Oznaczać to musi silniejsze niż dotychczas związanie komisji senackiej z pracami senatu. Wymogu takiego nie musi spełniać komisja - stała lub doraźna - powoływana przez rektora (§ 56).

Bardzo istotne, z punktu widzenia demokratyzacji życia szkoły wyższej uprawnienie przysługujące każdemu członkowi społeczności akademickiej przewidziane zostało w przepisie § 60. Zapis ten przewiduje, że każdy, kogo interes prawny lub uprawnienie zostało naruszone uchwałą rady wydziału (lub innej jednostki organizacyjnej, jeśli działa w niej rada - § 62) może wnieść od tej uchwały do senatu odwołanie. Senat działa zatem w tym przypadku jako organ II instancji, kontrolujący prawidłowość uchwały rady wydziału.

Ostatni w tytule czwartym dział 6 określa m. in. wymogi, jakie muszą zostać spełnione przez osoby kandydujące na stanowisko dyrektora instytutu oraz kierownika katedry, zakładu lub pracowni. U podstaw przyjętej w statucie regulacji leżało założenie, iż każda z wymienionych tu jednostek ma do spełnienia inne zadania, to zaś musiało spowodować także zróżnicowanie kryteriów, jakim musi odpowiadać kandydat na jej szefa. Komisja odstąpiła od sformułowania wymogu, by na stanowisko dyrektora lub kierownika wskazanych tu jednostek nie były powoływane osoby posiadające już uprawnienia emerytalne, uznając że obowiązujące w Uniwersytecie założenia polityki kadrowej w wystarczającym stopniu kwestię tę normują.

Tytuł piąty statutu jest w dużej mierze wierną kopią reguł zamieszczonych dotychczas w większości przepisów Ordynacji wyborczej, stanowiącej załącznik do poprzednio obowiązującego statutu. Statut podtrzymuje regułę, w myśl której rektor jest wybierany przez kolegium elektorów. Znacznie jednak rozbudowane zostały zapisy odnoszące się do wyborów uzupełniających oraz przyczyn odwołania z funkcji i wygaśnięcia mandatu.

W krótkim tytule szóstym statut określa m. in. systemy i rodzaje studiów prowadzonych w Uniwersytecie. W jednej z początkowych wersji projektu statutu zamieszczony był zapis sprzyjający wzmocnieniu roli Uniwersytetu wobec wielu szkół kształcących na poziomie licencjata, w tym zwłaszcza niepaństwowych szkół wyższych. Zaproponowano mianowicie absolwenci tych szkół byli przyjmowani na prowadzone przez Uniwersytet studia magisterskie policencjackie jedynie wówczas, gdy szkoły te zagwarantują pełną zbieżność programową z programem nauczania realizowanym w Uniwersytecie. Propozycja takiego ujęcia zasad rekrutacji na studia w Uniwersytecie została jednak przez senat w toku dyskusji nad projektem statutu odrzucona.

W jednym wspólnym tytule siódmym, ujęte zostały wszystkie kwestie odnoszące się do pracowników Uniwersytetu Śląskiego, osób uczestniczących w studiach doktoranckich oraz studentów. W tytule tym zwrócić należy przede wszystkim uwagę na przepisy regulujące tryb przeprowadzania konkursów na stanowiska nauczycieli akademickich (§ 120 i nast. ), w tym przepisy o tzw. konkursie profesorskim. Zdaniem Komisji tryb przeprowadzania konkursów wymagał bardzo szczegółowej regulacji, zaś dotyczyć to powinno nie tylko składu odpowiednich komisji, ale także szczegółowych uprawnień osób stających do konkursu. Podobne założenia przyjęte zostały w stosunku do zasad przeprowadzania okresowych ocen nauczycieli akademickich, zatrudnionych w Uniwersytecie Śląskim, niezależnie od formy nawiązania stosunku pracy, rodzaju i wymiaru prowadzonych zajęć, stażu pracy, a także zajmowanego przez te osoby stanowiska lub sprawowanej funkcji służbowej (§ 132). Tu uwagę należy zwrócić przede wszystkim na wymóg powołania do oceny tzw. sądu równych (§ 135 ust. 6), co oznacza, że w skład zespołu oceniającego nie może wchodzić osoba nie posiadająca tytułu lub stopnia naukowego równego temu, który posiada osoba oceniana. Jest rzeczą oczywistą, że przepisy tego rozdziału określają także precyzyjnie tryb wnoszenia odwołania pracownika od negatywnej oceny jego działań (§ 139). Nauczycielowi akademickiemu poddanemu ocenie zagwarantowane zostało prawo zapoznania się z kartą oceny, co powinien potwierdzić własnoręcznym podpisem (§ 137 ust. 2).

Tu wypada dodać, że zamieszczony w przepisach przejściowych § 187 zobowiązuje senat do określenia, w terminie nie późniejszym niż w ciągu pięciu miesięcy od dnia wejścia w życie statutu, terminu przeprowadzenia pierwszej oceny nauczycieli akademickich.

Przepisy działu drugiego (Studenci), nie uległy, w zasadzie, w porównaniu ze stanem dotychczasowym zmianie. W tytule tym dodano jednak zupełnie nowy dział trzeci, którego treścią uczynione zostały reguły funkcjonowania studiów doktoranckich w Uniwersytecie.

Całkowicie nowa regulacja zamieszczona została w tytule ósmym, odnoszącym się do mienia, gospodarki finansowej i administracji. Przepis § 166 określa składniki mienia Uniwersytetu, zaś kolejne - zasady zarządu tym mieniem. Ważny jest zapis § 168, który rozszerza uprawnienia senatu, ograniczając równocześnie uprawnienia administracji Uczelni w przedmiocie dysponowania określonymi składnikami majątku Uniwersytetu; statut uzależnia od zgody senatu dokonanie rozporządzenia określonymi w wymienionym przepisie składnikami majątkowymi, jeżeli ich wartość przekracza wskazaną tam kwotę. Przepis § 171 precyzuje świadczenia dydaktyczne, za które m. in. Uniwersytet może pobierać stosowne opłaty - przepis ten jest otwarty, bowiem także za inne niż wymienione świadczenia dydaktyczne opłaty takie mogą być pobierane. Aczkolwiek statut wprost tego nie stanowi, jest jednak rzeczą oczywistą, że reguły pobierania opłat za te świadczenia określają bądź to przepisy szczególne bądź może je określić rektor stosownym zarządzeniem.

Rozdział trzeci tego tytułu dotyczy zasad funkcjonowania administracji. Statut wyróżnia administrację centralną, działającą na szczeblu ogólnouczelnianym, oraz administrację jednostki organizacyjnej. Pierwszą z nich kieruje dyrektor administracyjny, drugą - kierownik tej jednostki (dziekan wydziału, gdy chodzi i podstawowe jednostki organizacyjne). Statut wzmacnia uprawnienia dziekana w tym zakresie, bowiem zgodnie z przepisem § 176 ust. 2, dla zatrudnienia osoby nie będącej nauczycielem akademickim, która ma być zatrudniona na wydziale, niezbędna jest zgoda dziekana tego wydziału. Z kolei przepis § 1787 ust. 3 określa sytuację prawną dyrektora administracyjnego wobec rektora (któremu podlega) oraz wobec senatu (przed którym ponosi odpowiedzialność). Przejawem tej odpowiedzialności jest obowiązek złożenia przez dyrektora administracyjnego senatowi, na pierwszym jego posiedzeniu w nowym roku akademickim, sprawozdania z działalności administracji Uniwersytetu.

Powtórzeniem zapisów dotychczasowego statutu są przepisy zamieszczone w tytule dziewiątym, dotyczące porządku na Uniwersytecie oraz trybu odbywania zgromadzeń lub manifestacji.

Niezmiernie ważne i istotne z punktu widzenia prawidłowego wejścia w życie i funkcjonowania przepisów nowego statutu są zapisy zamieszczone w tytule dziewiątym. Otwierający je przepis § 183 określa minimalne wymogi wniosku o zmianę statutu. Jeśli z wnioskiem takim wystąpią senatorzy, powinni to uczynić na piśmie, formułując równocześnie propozycję modyfikacji stosownych zapisów obowiązującego statutu. Byłoby rzeczą wielce pożądaną, by taki wniosek (trzeba jednak podkreślić, że statut wymogu formy pisemnej takiego wniosku nie przewiduje) nie był rozpoznawany na tym posiedzeniu, na którym został zgłoszony i by senat kierował każdy wniosek w tym przedmiocie do specjalnie do tego celu powołanej komisji, by ta - po zbadaniu jego zasadności - mogła przedstawić senatowi swoje stanowisko. Brak stosownych zapisów w tym przedmiocie nie może oznaczać, że praktyka może zmierzać w kierunku ułatwienia procedury zmian statutu. Należy bowiem pamiętać, że statut Uniwersytetu jest jego "konstytucją", i tak jak ona nie powinien podlegać pochopnym i nie przemyślanym zmianom. Należy oczekiwać, że rektor jako jednoosobowy organ uczelni, będzie zmierzał do wytworzenia takiej właśnie praktyki w tym zakresie.

Przepisy przejściowe obligują, jak już była o tym mowa wyżej, do określenia przez senat daty pierwszej oceny nauczycieli akademickich (§ 187). W przepisach tych został także zamieszczony przepis określający czas trwania kadencji kierowników pozostałych jednostek organizacyjnych prowadzących działalność naukową, naukowo-dydaktyczną lub dydaktyczną - kadencja ta, zgodnie z brzmieniem § 188, ustanie z dniem 30 września 2000 r., co oznacza, że do tego dnia odpowiednie rady powinny zgłosić rektorowi kandydatów na kierowników tych jednostek, zaś rektor winien wskazanych kandydatów na te stanowiska powołać. Wobec brzmienia przepisu § 18 ust. 1 zd. 1 in fine, kadencja osób, które zostaną powołane na stanowiska kierowników w trybie określonym w § 188 ustanie z dniem ustania kadencji władz uczelni, będzie więc krótsza niż "zwykła" kadencja o jednen rok.

Przepis § 189 obliguje stosowne organy Uniwersytetu do wydania (lub przyjęcia) stosownych przepisów (w tym także regulaminów), które pozwolą na dostosowanie dotychczasowych reguł prawnych obowiązujących w Uniwersytecie do wymagań nowego statutu; stać się to powinno najpóźniej do dnia 28 marca 2000 r. W tym samym terminie zostać powinien ogłoszony przez rektora wzorcowy regulamin organizacyjny wydziału.

Korzystając z okazji, pragnę raz jeszcze podziękować wszystkim członkom powołanej przez senat Komisji Statutowej, z którymi miałem przyjemność współpracować przy tworzeniu projektu nowego statutu. W imieniu własnym oraz członków komisji pragnę także złożyć wyrazy podziękowania za trud tym, którzy zechciali włączyć się do prac komisji w charakterze ekspertów. Bez ogromnego zaangażowania i poświęcenia zarówno członków komisji, jak i ekspertów, obowiązujący w Uniwersytecie Śląskim od dnia 28 września br. statut miałby z pewnością kształt o wiele mniej doskonały niż oczekiwany.