Było to trzecie spotkanie z cyklu dziesięciu konferencji organizowanych pod hasłem „Polonia Restituta. Dekalog dla Polski w 100-lecie odzyskania niepodległości” przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego wraz z Radą ds. Społecznych Konferencji Episkopatu Polski w dziewięciu najważniejszych polskich ośrodkach akademickich. Założeniem projektu jest pogłębiona, merytoryczna dyskusja na temat kluczowych zagadnień życia publicznego, gospodarczego, politycznego, społecznego i kulturalnego, do której skłania 100-lecie odzyskania niepodległości. Gospodarzami poprzednich dwóch spotkań były Warszawa i Łódź.

Uczestników konferencji powitał JM Rektor Uniwersytetu Śląskiego prof. dr hab. Andrzej Kowalczyk

Na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego dyskutowano o rodzinie, z kolei na Politechnice Łódzkiej – o pracy, przedsiębiorczości i społecznej gospodarce rynkowej. Uniwersytetowi Śląskiemu przypadła natomiast kwestia obywatelskości, patriotyzmu oraz ich wzajemnych powiązań.

– Podjęcie tej problematyki w ramach konferencji odbywającej się w Katowicach, na Górnym Śląsku, uzasadnia także i to, że region ten powrócił po wielu wiekach do macierzy i jest integralną częścią Polski – przekonywał rektor UŚ prof. dr hab. Andrzej Kowalczyk, witając uczestników konferencji. – Było to możliwe dzięki heroicznej i wielce patriotycznej postawie ludności, a w szczególności liderów tutejszego życia społeczno-politycznego, wśród których postacią pierwszoplanową był z pewnością Wojciech Korfanty, wybitny działacz plebiscytowy, uczestnik powstań śląskich i dyktator trzeciego z nich, wielki górnośląski polityk okresu międzywojennego. Jestem pewien, że to nazwisko pojawi się podczas dzisiejszych obrad jeszcze wielokrotnie.

Metropolita katowicki i Wielki Kanclerz Wydziału Teologicznego UŚ abp dr Wiktor Skworc zaznaczył, że świętując stulecie odzyskania niepodległości i myśląc o ojczyźnie, powinniśmy pamiętać o naszych poprzednikach i przodkach, którzy wiedzieli, że miłość ojczyzny nie wyczerpuje się w deklaracjach, wymaga natomiast pracy i bezinteresownej służby, a nieraz nawet ofiary z życia. Przypomniał też postaci ważne dla historii Śląska oraz dla kształtowania się w tym regionie postaw patriotyzmu i obywatelskości: Henryka Sławika (jak zaznaczył metropolita, „czczonego przez trzy narody: polski, węgierski i żydowski”), bp. Stanisława Adamskiego (cierpiącego represje zarówno podczas okupacji, jak i w okresie stalinizmu) czy ks. Franciszka Blachnickiego (organizatora oazowego ruchu formacyjnego).

Głos zabrał również wicepremier, minister nauki i szkolnictwa wyższego dr Jarosław Gowin, który przypominał, że Jan Paweł II uważał za najważniejszą tradycję Polski jagiellońskiej, a to znaczy Polski wielu kultur, wielu religii i wielu narodów, Polski tolerancyjnej, ale jednocześnie patriotycznej i przywiązanej do swoich chrześcijańskich korzeni. Nawiązał również do papieskiego orędzia na Światowy Dzień Pokoju z 1 stycznia 2005 roku, kiedy papież mówił, że przynależność do rodziny ludzkiej nadaje każdemu człowiekowi obywatelstwo światowe, ustanawiając także z tego tytułu jego prawa i obowiązki.

– Potępienie rasizmu, ochrona mniejszości, opieka nad uchodźcami szukającymi azylu, mobilizacja międzynarodowej solidarności na rzecz potrzebujących to nic innego – uważał Karol Wojtyła – jak konsekwentne stosowanie zasady światowego obywatelstwa. Te słowa uznaję za wyzwanie dla mnie osobiście i dla polskich polityków, zarówno tych, którzy sprawują obecnie władzę, jak i tych wypełniających mandat społeczny jako opozycja – deklarował wicepremier Gowin, który skłonił się – za Janem Pawłem II – ku definicji patriotyzmu jako „uporządkowanej miłości społecznej”, a także zasygnalizował, że przyczyn problemów w procesie integracji europejskiej należałoby się dopatrywać w negatywnym przeciwstawianiu wartości zjednoczeniowych wartościom narodowym i patriotyzmowi.

W wykładzie kończącym pierwszą część konferencji ks. prof. zw. dr hab. Jerzy Szymik z Katedry Teologii Dogmatycznej i Duchowości UŚ dokonał syntezy poglądów Jana Pawła II na sprawy patriotyzmu i obywatelskości zawartych w jego tekstach poetyckich (szczególnie w poemacie Myśląc Ojczyzna…, z którego też zaczerpnięto tytuł katowickiej konferencji), eseistycznych (zwłaszcza w Pamięci i tożsamości) oraz kaznodziejsko-wykładowych.

W wydarzeniu uczestniczyli między innymi reprezentanci władz miejskich, przedstawiciele środowiska akademickiego, a także osoby zainteresowane tematyką

– Karol Wojtyła – analizował ks. prof. Szymik – zasadniczo nie odróżnia wyraźnie obu pojęć, a jego myślenie i nauczanie w tym zakresie zmierza w stronę pogłębienia rozumienia i opisu patriotyzmu, z którego wynika m.in. obywatelski etos (tzw. cnoty obywatelskie, czyli zespół postaw świadczących o trosce o dobro wspólne, którym jest państwo). Jasno natomiast definiuje ojczyznę, która jest dziedzictwem, zasobem dóbr (sprzężonych ze sobą wartości duchowych i materialnych, kultury i ziemi) otrzymanych „po ojcach”, a patriotyzm jest umiłowaniem tejże ojczyzny. Teologiczna refleksja nad skomplikowanymi relacjami pomiędzy człowiekiem, narodem, ojczyzną, państwem a obywatelskością chroni je przed wypaczeniami zarówno nacjonalizmu (do którego dochodzi, kiedy w miejscu Boga zostaje postawiony naród), jak i kosmopolityzmu (czyli rozpłynięciem się tożsamości narodu w strukturach ponadnarodowych). Przed obiema przypadłościami broni patriotyzmu kultura – na nią zwrócił uwagę Jan Paweł II podczas słynnego przemówienia w paryskiej siedzibie UNESCO w 1980 roku, mówiąc, że „naród jest wielką wspólnotą ludzi, którą łączą różne spoiwa, ale nade wszystko kultura”, że naród istnieje „z kultury i dla kultury”, a zatem najważniejszym elementem definiującym wcale nie jest etniczność.

– To szczególnie ważne i istotnie antynacjonalistyczne u Jana Pawła II: naród nie jest dziełem biologii, ale wspólnotą duchową, dziełem kultury. Papież mówił w UNESCO: „Mój Naród zachował własną tożsamość i zachował pośród rozbiorów i okupacji własną suwerenność jako Naród – nie w oparciu o jakiekolwiek inne środki fizycznej potęgi, ale tylko w oparciu o własną kulturę, która okazała się w tym wypadku potęgą większą od tamtych potęg” – akcentował ks. prof. Szymik i dodawał: – Patriotyzm jest miłością, a prawdziwa miłość – jak uczą wielcy papieże przełomu XX i XXI wieku – powinna być syntezą agape i erosa, czyli, z grubsza ujmując, racjonalnej postawy, kiedy myśli się o dobru kochanego, i namiętnego uczucia, które tę racjonalność wspiera, a nie burzy. Każdy, kto kiedykolwiek prawdziwe kochał, wie, że tak jest.

Na koniec ks. prof. Szymik przytoczył fragment modlitwy brewiarzowej, który brzmi: „Boże, naucz nas prawdziwej i czynnej miłości do naszego narodu i wszystkich ludzi bez wyjątku; obdarz wszystkie narody pomyślnością i pokojem”.

– Oto patriotyzm w stanie czystym: jest wprost proporcjonalny do miłości wobec innych/innego, nie odwrotnie. Nie musi się kurczyć, żeby rosła uniwersalność. Wręcz odwrotnie – podsumował teolog.

Kolejną część spotkania stanowił panel dyskusyjny zatytułowany „Dom pamięci – pamięć domu. Drogi do niepodległości”. Referat wprowadzający wygłosiła prof. dr hab. Dorota Heck – literaturoznawczyni z Uniwersytetu Wrocławskiego. Dziennikarz „Gościa Niedzielnego” dr Andrzej Grajewski, moderator dyskusji, rozmawiał m.in. o relacjach pomiędzy patriotyzmem ogólnopolskim a patriotyzmem regionalnym z ks. prof. zw. dr. hab. Jerzym Myszorem z Katedry Teologii Patrystycznej i Historii Kościoła UŚ, ks. dr. Henrykiem Bolczykiem – kapelanem górników kopalni „Wujek” w Katowicach w latach 1980–1981 oraz dr. Robertem Kostro – dyrektorem powstającego Muzeum Historii Polski, który obiecał, że jedna z ekspozycji muzeum będzie poświęcona historii powstań śląskich.

Podczas debaty prowadzonej przez znanego dziennikarza i publicystę Marka Czyża nad istotą polskiego współczesnego patriotyzmu (i tego, czy istotnie ma on dzisiaj zabarwienie nacjonalistyczne) zastanawiali się dr hab. prof. UAM Jacek Kowalski (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), poseł Jerzy Polaczek, dr hab. prof. Ignatianum Filip Musiał – dyrektor krakowskiego oddziału IPN oraz przedstawiciel Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych prof. dr hab. Andrzej Jajszczyk (Akademia Górniczo- Hutnicza w Krakowie).

W drugim panelu dyskusyjnym zastanawiano się nad stanem obecnym i perspektywami na przyszłość w kwestii obywatelskości i patriotyzmu współczesnych Polaków. O refleksje na ten temat prof. dr hab. Wojciech Świątkiewicz z Zakładu Socjologii Wiedzy UŚ pytał ks. prof. zw. dr. hab. Janusza Mariańskiego (Katolicki Uniwersytet Jana Pawła II w Lublinie), biskupa diecezji katowickiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego dr. Mariana Niemca, dyrektor Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach Halinę Biedę oraz ks. Marcina Iżyckiego – dyrektora Caritas Polska.

Panel poprzedziło wystąpienie Jana Edmunda Kowalskiego – dyrektora biura programu „Niepodległa”. To prowadzony w latach 2017–2021 rządowy projekt dotacyjny, którego celem strategicznym jest włączenie mieszkańców Polski w świętowanie stulecia odzyskania niepodległości poprzez dofinasowanie wydarzeń jubileuszowych w całej Polsce.

Konferencję podsumował i wypracowane wnioski przedstawił ks. dr hab. prof. UŚ Antoni Bartoszek – dziekan Wydziału Teologicznego UŚ, któremu w trakcie ostatniej kategoryzacji została przyznana kategoria A, o czym jeszcze na początku konferencji – ku wielkiej radości całej społeczności Wydziału – poinformował wicepremier Jarosław Gowin.

Konferencję zorganizowaną w Katowicach poprowadził ks. dr hab. Arkadiusz Wuwer z Wydziału Teologicznego UŚ wraz z Dominiką Szczawińską- Ziembą z Radia eM