UTWORY PRACOWNICZE

Prawo autorskie w szkole wyższej (2)

Dobrem podlegajacym ochronie autorskoprawnej jest utwor, czyli "kazdy przejaw dzialalnosci tworczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezaleznie od wartosci, przeznaczenia i sposobu wyrazenia". Utworami sa w szczegolnosci dziela literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne, plastyczne, fotograficzne, muzyczne i slowno-muzyczne, sceniczne, choreograficzne, pantomimiczne, audiowizualne, architektoniczne i urbanistyczne, a takze - dziela lutnicze, wzornictwa przemyslowego i programy komputerowe.

Utwor jest przedmiotem dwojakiego rodzaju uprawnien: o s o b i s t y c h i m a j a t k o w y c h. Do pierwszej grupy zalicza sie prawo tworcy do: autorstwa utworu, oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostepniania go anonimowo, nienaruszalnosci tresci i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, decydowania o pierwszym udostepnieniu utworu publicznosci oraz do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Z kolei prawa majatkowe obejmuja wylacznie prawo do korzystania z utworu i rozporzadzania nim na wszystkich polach eksploatacji (m. in. do utrwalania i zwielokratniania utworu, wprowadzania go do obrotu, wystawiania, wyswietlania, najmu, dzierzawy i nadawania) oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu przez osoby trzecie.

Ten ogolny model praw tworcy doznaje wyjatkow w przypadku programow komputerowych, o tym jednak bedzie mowa w odrebnym artykule.

Celem uprawnien osobistych jest ochrona "nieograniczonej w czasie i nie podlegajacej zrzeczeniu sie lub zbyciu wiezi tworcy z utworem". W tym ujeciu zrozumiale staje sie, ze prawa te nie wygasaja, zas ich podmiotem moze byc jedynie autor dziela.

Inaczej ma sie rzecz z prawami majatkowymi, czyli z wlasnoscia utworu. Takze tutaj dominuje zasada tworczosci, w mysl ktorej prawa te powstaja na rzecz tworcy, jednak z zastrzezeniem - "jezeli ustawa nie stanowi inaczej". Otoz w trzech przypadkach ustawa wprowadza wyjatki od tej zasady.

Pierwszy z nich dotyczy tzw. utworow pracowniczych, tj. utworow stworzonych przez pracownika "w wyniku wykonywania obowiazkow ze stosunku pracy". Hipoteza tego przepisu nie odnosi sie zatem do utworow stworzonych w danej jednostce organizacyjnej przez osobe nie bedaca p r a c o w n i k i e m tej jednostki, jak rowniez do tych utworow autorstwa p r a c o w n i k o w jednostki, ktore powstaly p o z a r a m a m i o b o w i a z k o w s l u z b o w y c h.

Zgodnie z ustawa, autorskie prawa majatkowe do utworu pracowniczego nabywa nie jego tworca, ale p r a c o d a w c a, jednakze pod nastepujacymi warunkami:

1. ani ustawa, ani umowa o prace nie zawieraja dla danego przypadku postanowien odmiennych,

2. nabycie prawa nastepuje z chwila przyjecia utworu przez zaklad pracy,

3. zakres uprawnien nabytych przez pracodawce okreslony jest przez "cel umowy o prace oraz zgodny zamiar stron".

Inaczej kwestie wlasnosci utworow pracowniczych rozwiazano w odniesieniu do programow komputerowych. Przyjeto tu mianowicie nastepujaca zasade: "Prawa majatkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wyniku wykonania obowiazkow ze stosunku pracy przysluguja pracodawcy, o ile umowa nie stanowi inaczej". Porownujac ten przepis z przedstawiona wyzej zasada ogolna stwierdzic mozna pewne podobienstwa, ale takze istotne roznice.

Podobienstwa sprowadzaja sie do dwoch punktow: identycznego opisu okolicznosci stworzenia utworu ("przez pracownika w wyniku wykonywania obowiazkow ze stosunku pracy") oraz mozliwosci odmiennego unormowania sprawy w drodze umowy stron. Natomiast istotne roznice polegaja na tym, ze:

a) pracodawca nabywa prawa do pracowniczego programu komputerowego juz z chwila stworzenia programu, a nie dopiero w momencie i pod warunkiem przyjecia programu;

b) pracodawca nabywa calosc praw majatkowych do programu.

Szczegolne uprawnienia wzgledem utworow pracowniczych przysluguja zakladom pracy bedacym i n s t y t u c j a m i n a u k o w y m i , a wiec takze szkolom wyzszym. Zgodnie bowiem z art. 14 prawa autorskiego "jezeli w umowie o prace nie postanowiono inaczej, instytucji naukowej przysluguje pierwszenstwo opublikowania utworu naukowego pracownika, ktory stworzyl ten utwor w wyniku wykonywania obowiazkow ze stosunku pracy". Tworcy przysluguje w zamian prawo do wynagrodzenia. Pierwszenstwo opublikowania wygasa, "jezeli w ciagu szesciu miesiecy od dostarczenia utworu nie zawarto z tworca umowy o wydanie utworu albo jezeli w okresie dwoch lat od daty jego przyjecia nie zostal opublikowany".

Bez odrebnego wynagrodzenia tworcy instytucja naukowa moze natomiast korzystac z materialu naukowego zawartego w takim utworze, jak rowniez udostepnic ten material osobom trzecim, "jezeli to wynika z uzgodnionego przeznaczenia utworu lub zostalo postanowione w umowie".

W zwiazku z powyzszym warto zwrocic uwage na uchwale Senatu US z 29 listopada 1994 roku, w ktorej czytamy, co nastepuje:

"Zwazywszy, ze prawo pierwszenstwa opublikowania utworu naukowego pracownika, ktory stworzyl go w wyniku wykonywania obowiazkow ze stosunku pracy, moze byc w drodze umowy uksztaltowane inaczej, niz to przewiduje art. 14 ust. 1 ustawy z 4. II. 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (... ), Senat Uniwersytetu Slaskiego

p o s t a n a w i a

I. Ustalic, iz przez utwor naukowy stworzony w wyniku wykonywania obowiazkow ze stosunku pracy nauczyciela akademickiego rozumie sie utwor powstaly w ramach badan statutowych lub wlasnych.

II. 1) Zrezygnowac z prawa pierwszenstwa publikowania tego rodzaju utworow w postaci rozpraw, artykulow, glos i komunikatow przeznaczonych dla profesjonalnych periodykow naukowych, z wyjatkiem przypadku, gdy utwor zawiera opis odkrycia naukowego, wynalazku lub wzoru uzytkowego;

2)jezeli nie zachodza okolicznosci uzasadniajace odstapienie od prawa pierwszenstwa opublikowania utworu, o ktorym mowa w pkt. 1, obowiazuje tryb postepowania uregulowany w art. 14, ust. 1 cytowanej wyzej ustawy;

3) Uniwersytet Slaski zachowuje prawo do korzystania, bez odrebnego wynagrodzenia, z materialu naukowego zawartego w utworze.

III. Uchwala wchodzi w zycie z dniem podjecia".

O pozostalych wyjatkach od zasady tworczosci mowa bedzie w nastepnym artykule.

Autorzy: Andrzej Szewc