WSPOMNIENIE O ZBIGNIEWIE HERBERCIE

Przed kilku zaledwie miesiącami, bo wiosną tego roku, ukazał się tom wierszy Zbigniewa Herberta pt. "Epilog burzy", niecierpliwie oczekiwany, poprzedzany wieloma zapowiedziami. Jak zawsze w przypadku tego twórcy, kto wie, czy nie najwybitniejszego poety polskiej współczesności, być może - jednego z największych w światowej skali ostatnich dziesięcioleci, tom spotkał się z żywym odbiorem, potwierdzonym nie tylko gorącymi komentarzami z pierwszych, pośpiesznych lektur polonistów, ale i błyskawicznie następującymi po sobie recenzajmi, szkicami krytycznymi, w których nie kryto entuzjazmu nad tą lekturą, podkreślano, że - jak zawsze w przypadku Herberta - książka jest w y d a r z e n i e m. Te pierwsze uwagi nad tomem, pomimo niewątpliwego entuzjazmu miłośników oraz sceptycznego dystansu czytelników, którzy nie koniecznie skłonni byli wielbić Herberta, były ostrożne. To chyba dobrze, bo wieloletnia lektura utworów poety, często arcydzielnych, bogato inkrustowanych erudycyjnymi odwołaniami do zaplecza kulturowego dziedzictwa mitów., Biblii, historii antycznej, historii sztuki, filozofii, muzyki, geografii - była dla rozsądnych krytyków i czytelników lekcją powściągliwości wobec zbyt pośpiesznych wniosków interpretacyjnych i generalizacji, często nie chwytających istoty utworów.

Poezja Herberta - mądra erudycją z różnych dziedzin i mądrością dojrzałego humanisty, budziła należny sobie, wypracowany od początku lat pięćdziesiątych szacunek, powstrzymujący przd pochopnymi komentarzami. Jeden wszak komentarz nad tym tomem padał często, tak w rozmowach polonistów, jak w szkicach krytycznych: w "Epilogu burzy" brakuje wiersza tytułowego. Był to komentarz - pytanie, którego retoryczności nie chcieliśmy kwestionować, bo łatwiej było nam przystać na dopisaną za jakiś czas pomysłową interpretację tego chwytu konstrukcyjnego, niż rozumieć tę "poetykę braku" jako miejsce, które wypełni za chwilę autentyczny los Herbertaczłowieka: śmierć. Okazała się bezwzględnym epilogiem burzliwego życia, burzliwej twórczości, burzliwej choroby. Wiedzieliśmy aż nazbyt dobrze, że siedemdziesięcioczteroletni poeta jest ciężko chory, ale także i to, że nie wstając od wielu miesięcy z łóżka intensywnie pracuje, otoczony książkami, obrazami, reprodukcjami, wypisami filozoficznymi. Pamiętaliśmy także, co uciszało niepokój, tytuł wcześniejszego tomu Herberta, zatytułowanego znacząco: "Elegia na odejście", po którym to tomie nastąpił jednak wkrótce kolejny: "Rovigo". Pamiętaliśmy równocześnie, co budziło niepokój, że we wszystkich poprzednich książkach poetyckich Herberta znajdowały się wiersze tytułowe: "Struna światła", "Hermes, pies i gwiazda", "Studium przedmiotu", "Napis" "Pan Cogito". "Raport z oblężonego miasta", "Elegia na odejście pióra, atramentu i lampy", "Rovigo".

Tak więc, ta konstrukcyjna odrębność tomu "Epilog burzy", który na tle wcześniejszych książek Herberta uderzał brakiem tytułowego utworu, do smutnych refleksji prowadziła. Autentyczny, losem poety napisany epilog, nastąpił w końcu lipca tego roku.

Twórczość Zbigniewa Herberta, poety, eseisty, dramaturga, niemal od momentu debiutu, a więc przez ponad pięćdziesiąt lat, cieszyła się nie słabnącym zainteresowaniem czytelników i krytyków. Uznawany za poetycki autorytet współczesności, nazywany "Mistrzem", otrzymał Herbert dwa zasadnicze przydomki: poety przeszłości (kultury, historii, Biblii, mitu) i poety moralisty.

Przydomki te - jak i następne, pojawiające się później - są trafne, tylko jednak wtedy, gdy rozumie się je zgodnie z takim pojmowaniem materii przeszłości i kultury, oraz moralistyki, jakie Herbert konstytuuje w swojej twórczości. Po pierwsze więc - fakt, iż utwory poety nasycone są odwołaniami do dziedzictwa, często narzucającego się w lekturze tomów silniej od rekwizytów doraźnej rzeczywistości, nie oznacza w żadnym przypadku, że Herbert odcina się od współczesności, że jako poeta klasyk "zamyka się w trumnie mitu, trumnie snu", kontemplując doskonałe kształty minionych wieków, przeciwstawiając je karłowaciejącemu światu współczesnemu. Z takim zarzutem - niesłusznym i niesprawiedliwym - spotkały się utwory Herberta przed wielu laty ze strony Juliana Kornhausera. Krytyk miał za złe Herbertowi, że nie komentuje wprost dramatycznych zdarzeń historycznych i politycznych ówczesnej rzeczywistości, chętniej zwracając się ku tematom dawnym, postaciom uświęconym tradycją, ku wielkim dziełom przeszłości.

Uważna lektura wierszy Zbigniewa Herberta jasno wykazuje, że niezależnie od tego, jak daleko sięgają one w przeszłość, zawsze równolegle komentują współczesność, że każdy utwór Herberta, zakorzeniony w dziedzictwie - rozważa zarazem dzisiejsze sprawy, przez kontrast lub paralelę przynosi diagnozę współczesności.

Herbert napisał kiedyś: "I czas przemija Lecz nie zmienia" - i ta myśl autora powinna patronować rozumieniu funkcji odwołań do przeszłości w jego poezji.

Jasno pokazuje to jeden z najpiękniejszych wierszy poety: "Do Marka Aurelego". Utwór dedykowany jest profesorowi Henrykowi Elzenbergowi, dawnemu wykładowcy Herberta, filozofowi, którego pierwsza praca naukowa dotyczyła rozważań o Marku Aureliuszu i który - jak Marek Aureliusz swoje cesarstwo - utracił uniwersytecką katedrę w "najeździe barbarzyństwa" stalinizmu. Elzenberg i Marek Aureliusz przeżywają ten sam dramat - ponad czasem. Historia się powtarza. Kultura jest znów zagrożona. Człowiek, w planie swej egzystencji, ponosi klęskę:

Dobranoc Marku lampę zgaś
i zamknij książkę Już nad głową
wznosi się srebrne larum gwiazd
to niebo mówi obcą mową
to barbarzyński okrzyk trwogi
którego nie zna twa łacina
to lęk odwieczny ciemny lęk
o kruchy ludzki ląd zaczyna

bić I zwycięży słyszysz szum
to przypływ Zburzy twe litery
żywiołów niewstrzymany nurt
aż runą świata ściany cztery
(.... )

Obok przydomku poety przeszłości i kultury, zaciążyło wkrótce nad Herbertem określenie kolejne: nazywano go poetą politycznym, ostro walczącym (na tyle, na ile poezja walczyć może... ) z wszelkimi totalizmami, zwłaszcza z komunizmem. Po wierszach, powtarzanych przez kolejne generacje z pamięci, takich jak: "Potęga smaku", "Przesłanie Pana Cogito", "Ornamentatorzy", "Mały ptaszek", "Raport z oblężonego Miasta", a są to - rzecz jasna - teksty o wykładni znacznie bogatszej, niż zdoła to uchwycić proste przyłożenie do ówczesnych nieprawości politycznych, został Herbert okrzyknięty poetą antyreżimowym, później - bardem "Solidarności", świętym poetą stanu wojennego.

Tu pamiętać warto, jesli chce się uniknąć grzechu trywializowania tej liryki, że każdy wiersz Herberta, najsilniej nawet związany z polityczną doraźnością, zainspirowany konkretnym faktem politycznym, potrafi go zinterpretować w kategoriach uniwersalnych.

Liryka Herberta, to nie wierszowana publicystyka, to nie okolicznościowe utwory poetyckie, to wielka literatura, która potrafi uwagi nad współczesnymi dziejami przetworzyć w zuniwersalizowaną refleksję o naturze historii i losie - w niej - jednostki ("Pan od przyrody", "Tren Fortynbrasa", "Dlaczego klasycy", "Pięciu", "Starsz brat"). Nazwano wreszcie Zbigniewa Herberta - moralistą. Jest to określenie bez wątpienia trafne, jeśli nie myli się go z "moralizatorem", którym Herbert z pewnością nie jest i być nie chciał. Jest to poezja moralistyczna, bo rozważa złożoność moralnych zagadnień, skupia się na trudnej, powikłanej istocie humanistycznych wartości, analizuje ich kruchą i niepewną kondycję w warunkach dawnego i współczesnego świata, w zderzeniu z brutalną historią i polityką. Nie jest jednak Herbert moralizatorem, nie poucza, unika nahalnego dydaktyzmu, akcentuje w swoich wierszach nie gotową wiedzę o wartościach, autorytarnie narzucaną odbiorcy, ale drogę dochodzenia do ich sensu, poszukiwania, błądzenia. Nie przyjmuje pozy mędrca-filozofa, który posiadł już wiedzę, ale mawia często: "Prawdę mówiąc nie wiem | stwiedzam tylko (... )", "czasem było | czasem wydawało się | nie warto wspominać", ja tego nie wiem - mój Drogi - dlatego | przesyłam tobie nocą te sowie zagadki". Ten poeta-moralista, Książe Poetów (który to tytuł otrzymał w 1961 roku na Studenckim Festiwalu Kultury w Gdańsku), Pan Cogito myślący sceptycznie i dystansujący emocje ironią, zapisał w "Kłopotach małego stwórcy" przesłanie, ważne dla rozumienia jego postawy poetyckiej także w przekroju etyki:

Nikomu nie przekażesz wiedzy
twój tylko słuch jest i twój dotyk
na nowo musi każdy stworzyć
swą nieskończoność i początek

Ten wiersz to nie tylko program skrajnego sensualizmu. To także wyraz przeświadczenia, że do poznania każdy musi dojść sam, zarówno poeta, jak i odbiorca jego utworów. Że na nic zdadzą się najmądrzejsze, erudycyjne formuły, poręczenia autorytetów, jeśli człowiek, w planie swojej jednostkowości, nie poweźmie pewnego przekonania, że jakaś wartość jest istotna, że warto o nią zabiegać. To, co Herbert robi w swej poezji - z pewnością jest moralistyką. Gdy mówi o tak zasadniczych i - niestety - coraz bardziej anachronicznych wartościach, jak wierność, godność, honor, odwaga, cierpienie, wzruszenie, patriotyzm - nie narzuca ich jednak czytelnikowi. Proponuje, by odbiorca przeszedł z nim drogę poznawania, wątpienia, uściślania, wyostrzania jakości. Odbiorcę traktuje poważnie; jak partnera, który czuje się odpowiedzialny za kształt człowieczeństwa i obraz rzeczywistości.

Nie chciał być Herbert monumentalny ani monumentalizowany. Patos - dystansował ironią, "wielkim zaklęciom ludzkości powtarzanym z uporem" przeciwstawiał drwinę z napuszonych frazesów i ckliwej sentymentalności.

Za motto swojej twórczości przyjął kiedyś modlitwę Tomasza Morusa:

Zechciej mi dać duszę, której obca jest nuda,
która nie zna szemrania, wzdychań i użaleń
i nie pozwól, ażebym kłopotał się zbyt wiele
wokół panoszącego się czegoś, które nazywa się "ja".

Panie, obdarz mnie zmysłem humoru,
daj mi łaskę rozumienia się na żartach,
ażebym zaznał w życiu trochę szczęścia,
a innych mógł nim obdarzyć.

Zamknął Herbert swoją poezję - w tomie ostatnim - trzema "Brewiarzami", natychmiast nazwanymi przez krytykę "brewiarzem dla świeckich". Prosi w nich, z dojrzałą autoironią, z gorzkim przymrużeniem oka nad własną niedoskonałością - ale i bez fałszywej pokory, o

"zdolność układania zdań długich, których
linia jak zwykle od oddechu do oddechu wydaje
się linią rozpiętą jak wiszące mosty jak tęcza alfa i omega oceanu".

dziękuje za "cały kram życia, w którym tonie od niepamiętnych czasów bez ratunku śmiertelnie | skupiony na ciągłym poszukiwaniu drobiazgów".

Tak wiele jeszcze "drobiazgów" mogło zostać w tej wielkiej poezji odkrytych. Trudno pogodzić się z tym, że dalszego ciągu nie będzie. Epilog burzy zamknął lirykę Zbigniewa Herberta. Warto, na pewno, otwierać to, co pozostało, od nowa. Tak wiele Drobiazgów można w tej liryce odnaleźć.